5-mavzu. Yo`l xo`jaligida tannarx. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi Reja

5.1.2. 
 Ishlab chiqarish xarajatlari turlari. Qisqa va uzoq davrda 
ishlab chiqarish xarajatlarining o`zgarish tamoyillari. 
Yo`l xo`jaligida ham o`rtacha qiymat tushunchasi qabul qilingan. Narx vazifasini smeta qiymati 
ifoda etadi. Smeta bu ob’ektni qurishga yoki ta’mirlashga bo`ladigan barcha xarajatlarning hisob-
kitobini tasvirlaydi. 
Yo`l xo`jaligida qabul qilingan narxlarning shakllanish uslubi boshqa tarmoqlardan farq qiluvchi 
qator muhim xususiyatlarni hisobga oladi, shu jumladan: 
-qurilish ob’ekti joylashgan yerdagi iqtisodiy-geografik va transport omillarining avvaldanoq aniq 
bo`lishligi; 
-qo`llaniladigan hajm-tyokislash, konstruktiv va texnologik qarorlarning mahalliy qurilish 
sharoitiga nihoyatda bog`liqligi; 
-quriladigan ob’ektlarning liniyaviy harakterdaligi; 
-ishlarni amalga oshirishda mahalliy qurilish materiallari, ishlab chiqarish chiqindilari va 
ikkilamchi resurslarning keng qo`llanilishi; 
-yo`l qurilishi va ta’mirlash ishlarining umumiy hajmida transport ishlari salmog`ining yuqoriligi, 
materiallar va konstruksiyalar tashilish masofasi ularning qiymatiga ta’sirini katta bo`lishi. 
Narxlarning shakllanish jarayoni o`z ichiga uchta bosqichni oladi: 
-texnik iqtisodiy asoslash va texnik iqtisodiy ishlab chiqarish, ya’ni loyihalashni boshlashdan 
avvalgi bosqichda, limit narxlarni aniqlash; 
-loyihani ishlab chiqarishda qurilishning yoki rekonstruksiya qilishning smeta qiymatlarini 
hisoblab chiqish; 
-buyurtmachi, pudratchi va loyiha tashkilotlari o`zaro kelishgan holda shartnomaviy narxlarni 
belgilab olish. 
Davlat buyurtmasiga ko`ra amalga oshiriladigan qurilishlar (masalan, umumdavlat va respublika 
ahamiyatiga ega bo`lgan yo`llar) bo`yicha limit narxlari majburiy ravishda aniqlab chiqiladi. 
Limit narxlari topshiriqda loyihalashtirishda ko`zda tutilgan inshootlar uchun ularning texnik va 
iqtisodiy parametrlari mos keluvchi normativ rolini bajaradi. Limit narxlari darajasi kapital 
mablag`lar sarfining qoplanish muddatlari normativlaridan kelib chiqilgan holda aniqlanishi 
kerak. SHu sababli limit narxlari loyihalashtirish va qurilish jarayoni uchun kapital mablag`lar 
sarfining chegarasini belgilaydi va uning miqdori shundan ortib ketmasligi kerak. Limit 
narxlarining ortib ketishi tasarrufga topshirilayotgan ob’ektlar bo`yicha kapital mablag`lar 
samaradorligi loyihalashtirish oldi bosqichida hisoblangandan ko`ra past bo`lishligini bildiradi. 
Smeta qiymati loyihalashtirish jarayonida qabul qilingan muxandislik yechimlari asosida 
belgilanadi va loyiha tarkibida tasdiqlanadi. Bunda uning qiymati tasdiqlangan ro`yxat bo`yicha 

---

besh yillik muddatga yangidan qurilishi boshlanadigan va rekonstruksiya qilinishi texnik- 
iqtisodiy asoslanishiga to`g`ri kelishi yoki undan past bo`lishi kerak. 
SHartnomaviy narx - qurilish va yo`l xo`jaligida tovar-pul munosabatlarining butunlay yangicha 
bo`lgan kategoriyasidir. SHartnomaviy narxning yuqori chegarasi ob’ekt qurilishi yoki 
rekonstruksiyasining limit narxi bo`lsa, pastki chegarasi pudratchining xo`jalik hisobi 
manfaatlarini hisobga oluvchi loyihalashtirish bosqichida aniqlangan smeta qiymatidir. 
qurilishda (shu jumladan yo`l qurilishida), hamda yo`l xo`jaligida narx shakllanishining markaziy 
masalasi loyihani ishlab chiqishda hisoblanadigan smeta qiymati sanaladi, chunki huddi shu smeta 
qiymati qurilishda shartnomaviy narxlarni aniqlash uchu nasos bo`lib xizmat qiladi. Smeta 
xizmatini aniqlash uchun loyiha tarkibida smeta hujjatlari deb ataluvchi hisob-kitob va hujjatlar 
majmui ishlab chiqiladi. Loyiha tarkibida ishlab chiqiladigan (qurilish va texnologik yechimlar, 
qurilishni tashkil etish, smeta hujjatlari), barcha hujjatlar majmui birgalikda loyiha-smeta hujjatlari 
deb ataladi. 
To`g`ri tuzib chiqilgan, pudratchi tomonidan qabul qilingan va belgilangan tartibda tasdiqlangan 
smeta hujjatlari butun qurilish davri uchun o`zgarmas bo`lib, qurilish yoki yo`l ob’ekti 
ta’mirlanishiga ajratilgan mablag`larning to`g`ri sarflanishi ustidan nazorat olib borish vositasi 
bo`lib xizmat qiladi. 
Smetalarda ko`zda tutilgan avtomobil yo`llari, ko`priklar, yo`l inshootlari qurilishi bilan bog`liq 
bo`lgan barcha xarajatlar qurilishning umumiy smeta qiymatini aks ettiradi (zarur bo`lgan umumiy 
kapital mablag`lar sarfini). Umumiy smeta qiymatini alohida xarajat turlariga ajratib chiqish va 
ularning umumiy smeta qiymatidagi salmog`ini foizlarda aniqlashga, qurilish smeta qiymatining 
strukturasi (tarkibiy tuzilishi) deyiladi. Kapital mablag`ning strukturasiga muvofiq ravishda 
qurilishning smeta qiymati tarkibi qurilish ishlariga (er polotnosini tayyorlash, tayyorgarchilik 
ishlari, sun’iy inshootlar, yo`l qoplamasi, yo`l xizmatining bino va inshootlari, yo`llarni 
obodonlashtirish va boshqalar), texnologik uskunalarni sotib olishga, qurilayotgan ob’ekt uchun 
inventar va asbob-uskunalar sotib olishga, montaj ishlariga, boshqa xarajatlarga (loyiha-izlanish 
ishlari, qurilishni texnik nazorat qilish, ilmiy-tekshirish ishlari, harakatlanuvchi harakterdagi ish 
uchun ish haqiga qo`shimcha to`lovlar va hokazo) ajratiladi. 
Qurilish smeta qiymatining strukturasi asosan qurilayotgan ob’ektning turi va vazifasiga bog`liq. 
Sanoat qurilishida ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi ob’ektlarni tiklashda qurilish-montaj 
ishlarining salmog`i 40-55 foizni, ishlab chiqarishga xizmat qilmaydigan ob’ektlarda 75-90 foizni 
tashkil etadi. Yo`l xo`jaligida esa asosiy o`rinni qurilish-montaj ishlari egallab, uning qurilishning 
umumiy smeta qiymatidagi salmog`i 90 foizga yaqin bo`ladi. 
Har qanday turdagi ishlarni bajarish yoki har qanday konstruktiv elementni tiklashda smeta 
xarajatlari iqtisodiy mohiyatiga ko`ra smeta xarajatlari guruhini tashkil etuvchi kompleks 
kalkuliyasion moddalarga birlashtiriladi. Kalkuliyasion moddalar qurilishda smeta hisob-
kitoblarini bajarish bo`yicha qabul qilingan yagona uslubiyotga muvofiq aniqlanadi.