5-mavzu. Yo`l xo`jaligida tannarx. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi Reja

5.1.3. Tug`ri va ustama xarajatlar va ularni turlari 
Smeta xarajatlarini guruhlashtirish ularni quyidagi moddalarga ajratilishini ko`zda tutadi: 
to`g`ridan-to`g`ri xarajatlar, (TX) ustama xarajatlar(UX) va rejalashtiriladigan jamlanmalar (RJ) 
S
kmi
qTX+UX+RJ. Har qanday ob’ektning smeta qiymati alohida konstruktiv elementlar va ish 
turlari qiymatidan tashqari o`z tarkibiga limitlangan xarajatlar deb ataluvchi vaqtinchalik binolar 
va inshootlar, boshqa ishlar va ko`zda tutilmagan ishlar uchun xarajatlarni ham oladi. Avtomobil 
yo`lini qurishning to`liq smeta qiymati alohida konstruktiv elementlar bo`yicha smeta qiymatlarini 

---

qo`shib topiladi (er polotnosi, yo`l qoplamasi, sun’iy inshootlar, yo`llarni jihozlash va limitlangan 
xarajatlar). 
To`g`ridan-to`g`ri xarajatlar deb - ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish, qurilish ishlab 
chiqarishi texnologiyasi bilan bevosita bog`liq bo`lgan xarajatlarga aytiladi. Ularning to`g`ridan-
to`g`ri deb atalishiga sabab, ularni konkret ish turi bo`yicha amaldagi smeta me’yorlari va narxlar 
asosida aniqlash hamda bir-birlik ishga nisbatan taqsimlab qiymatini topish mumkin. To`g`ridan-
to`g`ri xarajatlar tarkibiga quyidagilar kiradi: 
-qurilish maydoni hududida qurilish-montaj ishlari bilan mashg`ul bo`lgan ishchilarning asosiy ish 
haqlari. Ishchilarning qo`shimcha ish haqlariga (ta’til haqlari, kompensasiyalar, nafaqalar to`lovi) 
bo`ladigan xarajatlar ustama xarajatlar tarkibida hisobga olinadi. Ishchilarning asosiy ish haklariga 
xizmat ko`rsatuvchi xo`jaliklar va yordamchi ishlab chiqarish ishchilarining, hamda qurilish, yo`l 
mashinalari va transport vositalarini boshqarish bilan shug`ullanuvchi ishchi mexanizatorlarning 
ish haqlari qo`shilmaydi; 
-materiallar, buyumlar, konstruksiyalar va yarimfabrikatlarning qiymatlari. Yo`l qurilishida 
ishlatiladigan barcha materiallar ikki guruhga bo`linadi: chetdan keltiriladigan va mahalliy 
materiallar. Hududiy ta’minot organlari orqali yo`l xo`jaligi qurilishlariga yetkazib beriladigan 
materiallar asosan chetdan keltiriladigan materiallardir. Ular qatoriga bitum, sement, yog`och 
materiallar, asidol, metall va boshqalar kiradi. Qurilish materiallari sanoati korxonalarida, qurilish 
industriyasidan, baza va mahalliy tosh materiallari karerlaridan, yo`l xo`jaligining yordamchi 
korxonalaridan keltiriladigan materiallar – mahalliy materiallar sanaladi. Mahalliy materiallar 
qatoriga qum, sheben, shag`al, asfalt–beton va temir – beton aralashmalari konstruksiyalar va 
boshqalar kiradi. 
To`g`ridan – to`g`ri xarajatlarda barcha materiallar qurilishning ob’ekt oldi franko omborxonasi 
narxlarida hisobga olinadi, ya’ni u narxlar ulgurji sotilish narxlari, sotish tanlash tashkilotlarning 
ustamalari, tara va rekvizitlari narxi, materiallarni ob’ektoldi omborxonalarigacha yetkazib kelish 
uchun bo`lgan transport xarajatlari, tayyorgarchilik – ombor xarajatlari yig`indisidan iborat 
bo`ladi. 
Qurilish va yo`l mashinalarini, transport vositalarini tasarrufiga bo`ladigan xarajatlar mashina va 
mexanizmlarni qurilish maydoniga yetkazib kelish, ularni bir ob’ektdan boshqa ob’ektga 
ko`chirish, montaj va demontaj qilish, amartizasiya ajratmalari, ta’mirlash xarajatlari, ishchi – 
mexanizatorlarining ish haqlari, yonilg`i – moylash materiallariga va elektr energiyaga 
xarajatlardan tashkil topadi. 
Qabul qilingan ish o`lchamiga (100m
2
ga, 100m
3
ga 1m
3
ga, 1m
2
ga) to`g`ri keladigan to`g`ridan 
– to`g`ri harjatlar miqdori birlik qiymati deb ataladi. 
Bunday smeta hisob – kitoblarning ob’ekti, loyihalarda ko`zda tutilgan, konstruktiv elementlari va 
ish turlari bo`yicha ish hajmini birlik qiymatiga ko`paytirib aniqlanadigan to`g`ridan – to`g`ri 
xarajatlar sanaladi.