5-mavzu. Yoqilg’i-energetika majmuasi geografiyasi. Reja

5.Elektro-energetika sanoatining rivojlanishi. 
Mamlakatning yoqilg’i-energetika balansi iqtisodiyotda turli manbalardan 
ishlab chiqarilgan yoqilg’i va elektr energiyasidan foydalanish nisbati bilan 
tavsiflanadi. O’z navbatida, elektr energiya ko’mir, yonuvchi slanets, torf, neft va 
gaz, quyosh radiatsiyasi, radioaktiv elementlar (uran) shamol, dengiz qirg’oq 
to’lqinlari, (“priliv va otliv”) suv asosida ishlab chiqariladi. Qaysi manbadan 
foydalanishga qarab, elektr stantsiyalar asosan ikki katta guruhga bo’linadi- issiqlik 
va suv elektr stantsiyalari. 
Issiqlik elektr stantsiyalari (IES)da elektr energiyani ko’proq ko’mir, torf, 
yonuvchi slanets asosida ishlab chiqarish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofik 
hisoblanadi Yoqilg’ining boshqa turlari, jumladan neft yoki tabiiy gazdan 
foydalanish uncha maqbul emas, sababi ular kimyo sanoti uchun muhim xom ashyo 
bazasi bo’lib xizmat qilishi mumkin. 
Dunyo mamlakatlari elektr energetikasida issiqlik, atom va suv elektr 
stantsiyalarining ulushi har xil. Bunday holat joyning relefi va gidroenergetika 
resurslari, foydali qazilmalariga bog’liq. Masalan, yer usti tuzilishi tog’lardan 
tashkil topgan mamlakatlarda (Gruziya, Tojikiston, Qirgiziston va b.) elektr 
energiya asosan suv elektr stantsiyasida ishlab chiqariladi. Bu turdagi elektr 
stantsiyalaridan olingan mahsulot ancha arzon hisoblanadi, chunki suv-suvligicha 
qolaveradi, IESlarda esa yoqilg’i turlari tiklanmaydigan tarzda sarflanadi. 
O’zbekistonda so’nggi yillarda elektr energetika respublika yalpi sanoat 
mahsulotining 8-10 foizini ta’minlamoqda; unda jami sanoat xodimlarining 6-9 foizi 
band. Har yili o’rtacha 50-52 mlrd kVt/s miqdorida elektr energiyasi ishlab 
chiqariladi. 2018yilda respublikamizda 62896,6 mln kVt/ soat elektr-energiya 
ishlab chiqarilgan. Elektr stantsiyalarining tarkibida IES yetakchilik qiladi va ular 
jami elektr stantsiyalar ishlab chiqqan elektr energiyaning 80-81 foizini tashkil 
qiladi. Suv elektr stantsiyalariga (SES) esa bor-yo’g’i 8-9 % to’g’ri keladi. Elektr 
stantsiyalar quvvatida ham nisbat taxminan shunday. Avval ta’kidlaganimizdek, 
so’nggi 20-25 yilda respublikada elektr energiyasini ishlab chiqarish, turli 
sabablarga ko’ra, birmuncha qisqargan. Taqqoslash uchun: 1990-yilda jami 56,3 
mlrd kVt/s elektr energiya olingan, uning 11,8 foizi SESga to’g’ri kelgan. Tahlillar 
shuni ko’rsatadiki, bu davrdagi pasayish asosan IES hisobidan sodir bo’lgan. 1990-
yilda SESda 66,5 mlrd kVt/s elektr energiyasi ishlab chiqilgan bo’lsa, 2013-yilda bu 
ko’rsatkich 52,0 mlrd kVt/s-ni tashkil etgan. Umuman olganda, ushbu sanoat 
tarmog’ining nisbatan tezroq rivojlanishi 1999-2000-yillarda qayd etiladi. 

---

Keyingi yillarda respublika bo’yicha ishlab chiqarilgan elektr energiyasining 
2/5 ga yaqin qismi Toshkent viloyatiga to’g’ri keladi; ikkinchi o’rinda Sirdaryo 
viloyati turadi. Shuningdek, Navoiy va Qashqadaryo viloyatida ham ushbu 
ko’rsatkich sezilarli darajada jami 4 ta viloyat O’zbekistonning 91,0 foiz elektr 
energiyasini ta’minlaydi. 
1990-yil bilan taqqoslamoqchi bo’lsak bunda eng avvalo elektr energetika 
sanoati geografiyasining kengayganligini ko’rishimiz mumkin. Masalan, 
mustaqillikdan oldin Qashqadaryo viloyatida ushbu sanoat tarmog’i deyarli yo’q 
darajada edi. Shu bilan birga ta’kidlash joizki, elektr energiyasi ishlab chiqarishning 
qisqarish jarayoni barcha viloyatlarda ko’zga tashlanadi. Jumladan, ko’rilayotgan 
davrda Toshkent viloyatining ko’rsatkichi 24,9 mlrd kVt/soatdan 17,8 ga, Sirdaryo 
viloyatida 8,6 dan 6,7 ga, Qoraqalpog’iston Respublikasida 3,4 dan 2,6 ga, Farg’ona 
viloyatida 2,0 mlrd kVt/soatdan 0,6 mlrd kVt/soatga tushib qolgan. Demak, asosiy 
o’zgarishlar IES hisobidan bo’lib, ular ushbu tipdagi elektr stantsiyalarning 
belgilangan quvvatidan to’la foydalanmaslikka bog’liq. Elektr energiyasi ishlab 
chiqarish hajmining qisqarishi esa turli sabablarga, jumladan, ishlab chiqarishda 
energiya sarfining pasaytirish, qo’ng’ir ko’mir qazib olinishining kamayishi kabilar 
oqibatida yuz bergan. Hozirgi vaqtda respublikamizning eng yirik IESlari Sirdaryo, 
Toshkent, Navoiy, Yangi Angren, Tolimarjon issiqlik stantsiyalari hisoblanadi. 
Mamlakatimizda ishlab chiqariladigan elektr energiyaning 1/10 qismidan 
ko’progi SESlarga to’g’ri keladi. Jami mavjud elektr stantsiyalarning loyihaviy 
quvvati 1710 mVt (IES - 10756 yoki SES larga qaraganda deyarli 6 marta ziyod). 
Dastlabki SES Toshkent viloyatida 1926-yilda Chirchiq yaqinida qurilgan. 
Bugungi kunda Chirchiq-Bo’zsuv kaskadi 20 ga yaqin elektr stantsiyalarini 
birlashtiradi. Bir suv manbaida bunchalik ko’p elektr stantsiyalarning qurilishi, 
ya’ni “zanjiri” bo’yicha Chirchiq-Bo’z suv kaskadi MDH davlatlarida eng yirik 
hisoblanadi .Ushbu qator elektr stantsiyalar orasida eng yirigi Chorbog’ SESdir. 
Shuningdek, Xujakent SESi ham ancha katga quvvatga ega. Chorbog’ SESi bosh 
elektr stantsiya bo’lib, u quyi elektr stantsiyalarning barqaror ishlash rejimini 
ta’minlab turadi. 

---

Mazkur stantsiya energetika-irrigatsiya rejimida qurilgan, binobarin, uning yirik 
suv ombori viloyat qishloq xo’jalik yerlarini sug’orishda katta ahamiyatga ega. 
Jumladan, yirik Parkent kanali ham shu suv omboridan boshlanadi. Shu bilan birga, 
Chorbog’ SESi va uning suv ombori atrofida sport, baliq ovlash, rekreatsiya 
ob’ektlari barpo etilgan. 
Toshkent viloyatidan tashqari uncha katta bo’lmagan SES (Andijon viloyati 
va Xorazm viloyatida) ham ishlab turibdi. Umuman olganda esa, SESlar 
respublikamiz orografik va gidrografik vaziyatiga ko’ra, qo’shni Tojikiston va 
Qirg’iziston respublikalariga qaraganda uncha rivojlanmagan. 
O’zbekiston elektr stantsiyalari yuqori quvvatli elektr o’tkazgich tarmoqlari 
(liniyalari) bilan yagona energetika tizimini tashkil qiladi. Yaqin o’tmishda 
Qashqadaryo viloyatidan Surxondaryoga, Toshkent viloyatidan Farg’ona vodiysi 
viloyatlariga yuqori voltli elektr o’tkazuvchi tarmoqlar qurildi.