5 mavzu. Yozuv tamoyillari: fonetik, morfologik, shakliy, tarixiy-an’anaviy

Shakliy yoki etimologik yozuv. Bu tamoyilga asosan,so'zlar yoki grammatik shakllar qaysi xalqning tilidan vayozuvidan olingan bo'lsa, o'sha shaklni saqlab qolish tushuniladi.Masalan. an'ana, she'r kabi arabcha. student, rejissor kabibaynalminal so'zlar manba tilda aslida qaysi shaklda yozilganbo'lsa, o'zbek tilida ham o'sha shaklda yoziladi.
Farqlash (differensial) yozuvi. Bu tamoyilga ko'ra,shaklan yaqin yoki o'xshash bo'lgan so'zlar yozuvda ma'lumharflar kiritish orqali farqlab yoziladi. Masalan, asr-asir, afzal-abzai. asl-asil. she'r-sher, qad-qat, nasha- nash'a kabi va boshqalar.
seshanba, shanba, chorshanba, aylanma, dumbul,sunbulkabi bir qator so'zlar seshammi, shammi, chorshammi, aylamma,dummul, summul aytilsa ham aslicha yoziladi;
uch, to'rt sonlariga- ala qo'shimchasi qo'shilganda uchala,to'rtala tarzida aytiladi; ammo asliga muvofiq ch va bir t bilanyoziladi. Misollar: maktabga, savod Orenburg kabilar.
Hozirgi o'zbek imlosida morfologik tamoyil asosiy va yetakchi hisoblanib, yozuvda muhim o'rin tutadi.
2. Fonetik yozuv. So'z va so'z tarkibidagi qo'shimchalarningtalaffuziga ko'ra yozilishi fonetik tamoyil deyiladi;
Masalan, 1) ong so'ziga fe'l yasovchi la qo'shimchasini qo'shish bilan yasalgan so'z ongla tarzida emas, balki angla deb aytiladi va shunday yoziladi;

to'qi, o'qi, tani kabi fe'l shakllariga ;y qo'shilsa, to'quv,o'quv, tanuv safatida aytiladi va shunday yoziladi;

q, k undoshlari bilan tugagan bir qator so'zlarga egalikqo'shimchasi qo'shilganda -q, k tovushlari g', g tarzida aytiladiva shunday yoziladi: toychog'im (toychoq+im) bilagim (bilak-im) tilagim (tilak+im), so'rog'im (so'roq+im);
burun, qorin, o'rin, ko'ngil, singil, bo'g'iz, o'g'iz kabiso'zlarga egalik qo'shimchalari qo'shilganda, ikkinchibo'g'indagi i va u unlisi talaffiizda ham, yozuvda ham tushibqoladi: burun+ burni, qorin+ i=qorni, o'rin+i-o'rni, ko'ngil+r=ko'ngli, singil+i=singli, bo'g'iz+i=bo'g'zi, og'iz+i=og'zi vaboshqalar.
3. Tarixiy-an'anaviy yozuv. Bu tamoyilga ko'ra, boshqatillardan o'zlashgan so'zlar hozir ham o'tmishdagi shakligamuvofiq va mansub bo'lgan tildagi shaklini o'zbek imlosidasaqlagan holda yoziladi. Masalan:
1) direktir, iliktir, redaktur, projektur tarzida o'zbek tilidatalaffoz qilinuvchi so'zlar direktor, elektr, redaktor, projektortarzida aslicha yoziladi. Bundan tashqari o'zbek adabiy tiliningqadimdan mavjud bo'lgan ayrim an'analari ham hozirgi she'riyattilida saqlanib qolgan.
Masalan: 1) hozirgi tilimiz va shevalarimizda maqsad ma'nosini bildiruvchi—gani shakli o'rnida—gali, g'ali, qali, kali shakllari saqlanib qolgan: Oydek yuzingni ko'rgali keldim, shirin labingdan so'zgali keldim (Qo'shiq);
2) hozirgi-kelasi zamon sifatdoshini yasovchi (ar) ning urshakli ham mumtoz adabiyot tilida ishlatilgan.Bu shakl ba'hozirgi yozuvda ham o'z holicha qo'llanadi: O'zbekistonatalur, uni sevib el tilga olur. (H. O.)
Qilib to'y so'ng bo'lur miz birga doim.

Seni ko'p ko'rmasin menga xudoyim.

("Navoiy'" dramasidan.)

-mi yuklamasi o'zbek tilida ba'zan—mu tarzida hamishlatilishini ko'ramiz: Qora qoshing oy yuzingda hilol emasmu.(A.Po'lat.)

Adabiy til uchun to'g'ri yozish (orfografiya qanclialik muhim bo'lsa. to'g'ri talaffuz qilish ham shunchalik zarurdir. Chunki adabiy tilning inavjud bo'lishi uchun uning ham yozuv shakli ham og'zaki shakli bo'lishi shart va bularning birortasi bo'lmasa adabiy til mezonlari bo'lmaydi. So'zlami to'g'ri talaffuz qilish u qaysi sheva shakilda bo'lishidan qat'i nazar, radio, televideniye, anjumanlar turli yig'inlardagi ma'ruzachilar uchun asosiy mezon bo'lishi shart.

Ma'lumki, o'zbek tili xilma-xil shevalarga boy til va uchta 1} qorluq, 2) qipchoq. 3) o'g'iz dialektini o'z ichiga oladi.Ularning har-qaysisida }iizlab shevalar mavjud, ular ayrini fonetik, leksik, morfologik belgilari bilan o'zaro o'xshash va noo'xshash xususiyatlarga ega.
Demak, ulardagi barcha noo'xshash belgilarrni adabiy til uchun mezon qilib olib bo'lmaydi.

Shuning uchun adabiy tilning talaffuz mezonlari shu tilning tovush tizimi asosida yaratiladi.Tildagi tovush o'zgarishlari bilan yuzaga keladigan hodisalar ma'lum bir tartibga keltiriladi.

Hozirgi o'zbek adabiy tilining asosiy orfoepik (to'g'n talaffuz) mezonlari quyidagilardan iborat.
Unli tovushlar orfoepiyasi unlisi: 1) til, bir, chit, bitta, sigir, tikka kabi so'zlarda qisqa talaffuz qilinadi; 2) q, g', x kabi chuqur til orqa undoshlardan keyin kelganda i (ruscha u) ga moyil til orqa tovush tarzida aytiladi: qir, qil, qiz, qizish, xirmon, xiron, sag'ir, yag'ir; 3) ilmoq, ilm, ilektr, ilhom, pirim, murshiq, ahil, saxiy, yozgi, shokir, litr kabi so'zlarda nisbatan cho'ziqroq aytiladi va u tovushidan oldin masalan, ziyrak, biyron, tiyin kabi so'zlarda cho'ziq aytiladi (zi- rak, bi-ron, ti-n).
u unlisi:1) butun, tutun, kuch, uch, uz, uchqun, usul kabi so'zlarda qisqa aytiladi;
tuyg'un, Uyg'un (taxallus) uyg'ur, o'quv. jur'at, surat kabiso'zlarda nisbatan cho'ziqroq talaffuz qilinadi;
ko'p bo'g'inli so'zlaming ikkinchi, uchinchi bo'g'inlarida:uskuna, ustun, uzim, uzuk, tuzim, tunika, tushuncha, huzir. Yozilishi:uskuna, ustun, uzum, uzuk, tuzum. tunuka,tushuncha, huzur;
ba'zi so'zlarning ikkinchi bo'g'inida u unlisi i unlisi bilanbarobar qo'llanaveradi, lekin yozuvda u unlisining o'zi yoziladi:sovin \\ sovun, gurich\\gurunch, dovil \\ dovul, durkin\ durkunkabi;
o’ unlisi l)to'r, zo'r, bo'r, g'or, yo'l kabi bir bo'ginli, cho'loq, mo'yna, olxo'ri kabi ikki va ko'p bo'g'inli so'zlarda qisqa talaffuz etiladi;
2) ayrim bir bo'g'inli takroriy so'zlaming birinchi qismiga: mo'-l, ko'-l, ko'-p, sho'-x, to'q (yozilishi: mo'l. ko'l, ko'r, ko'p, sho'x, to'q). ikki bo'g'inli lo': nda (lo'nda) zo:rg'a(zo'rga') kabi so'zlaming birinchi bo'g'inida cho'ziq aytiladi:
a unlisi. 1) ayt, ayb, alam, azamat, dala, qala, dard, paykal kabi so'zlarda a unlisi yumshoq aytiladi: 2) q, x, g' kabi til orqa undoshlar yonma-yon kelganda a unlisi qattiq talaffuz qilinadi: 3) anor, qanor. faol, bahor, nahor kabi so'zlarda a unlisi o tarzida aytiladi:
o unlisi: 1) oybarchin, ohak, oy, oz, ol, omon, olcha kabi so'zlarning birinchi bo'g'inga o unlisi quyi keng, qisqa lablanmagan tovush tarzida aytiladi: 2) davo, rabo, zavol, zebo, aslo, shifo, ato kabi so'zlarning ikkinchi bo'g'inida o unlisi bir oz cho'ziq talaffuz qilinadi va boshqalar.
Ayrim undoshlar orfoepiyasi. b undoshj ba'zi so'zlarda sirg'aluvchi v kabi aytiladi: morboz bedanavoz, shohboz> shovvoz:
v unlisi; o'zbekcha so'zlarda ikki lab orasida hosil bo'ladi va jarangli talaffuz qilinadi: navbog', novot, sov, saylov; ruscha-baynalmilal so'zlarda v undosh /'tarzida aytiladi: vistavka, aftomat, aftolafka, aftir kabi.
Sirg'aluvchi j undoshi tojikcha va baynalminal so'zlarda aynan talaffuz qilinadi; jiyda, jurnal, ajdar, juri, budjet kabi.

ng harf birikmasi: 1) ong, tong, so'ng, keng, ming, lang, ko'ngil, singil kabi holatda bir tovush (burun tovushi) sifatida aytiladi; 2) tangens, kotangenis, shtanga, kongress kabi o'zlashgan so'zlarda n va g undoshlari alohida talaffuz qilinadi.

x va h undoshlari hosil bo'lish o'rniga ko'ra ikki xil tovush bo'lsa-da, ba'zan og'zaki nutqda bir xil aytilishini kuzatiladi. Bu esa so'zlarning ma'nosini buzishga olib keladi: xol (yuzdagi xol), hoi (ahvol), xush(yaxshi), push (sezgi), xolsiz (xoli yo'q), holsiz (majolsiz).
Ayrim qo'shimchalar orfoepiyasi-lar ko'plik qo'shimchasi so'z qanday tovush bilan tugasliidan qat'iy nazar, bir shaklda (-lar) talaffuz qilinadi: bolalar, lolalar, tog'lar, ular kabi. Ammo qorliq lahjasiga kiruvchi ko'pgina shevalarda -lar qoshimchasini - la, na tarzida, qipchoq lahjasiga kiruvchi shevalarning ko'pida -nar, dar tarzida aytilishi kuzatiladi.
Kelishik qo'shimchalaridan: qaratqich -ning qo'shimchasi qipchoq lahjasiga oid ko'pgina shevalarda-ning, \\ding, ting\\ tung; tushum kelishigi-ni esa r ti\\ tu\\di\\du tarzida talaf­fuz etiladi; jo'nalish kelishigi-ga-qa-ka qo'shimchalari adabiy talaffuzda ham shu tartibda aytiladi: o'rin-payt kelishigining qo'shimchasi jarangsizdan so'ng-ta, qolgan hollarda -da aytiladi: ishta, paytta kelatta(yozilishi; ishda, paytda, keladida) kabilar.