6- mavzu: mantiq. Ma’ruza rejasi

Tushunchaning mantiqiy tarkibini uning mazmuni va hajmi tashkil etadi.
Tushunchaning mazmuni deb unda aks etgan buyum va hodisalar muhim belgilarining majmuidan iborat bo‘lgan bilimlarga aytiladi. Tushunchaning hajmi deb unda aks etgan buyum va hodisalar doirasi va ko‘lami to‘g‘risidagi bilimga aytiladi. Masalan, «odam» tushunchasining hajmini o‘tmishda yashagan, hozir yashayotgan va kelajakda ham yashashi mumkin bo‘lgan barcha kishilar tashkil etadi.
Mantiqda tushunchaning mazmuni va hajmi o‘rtasidagi teskari nisbat qonuni mavjuddir. Bu qonunga binoan, tushunchaning mazmuni qancha keng bo‘lsa, uning hajmi shuncha tor bo‘ladi va aksincha, tushunchaning mazmuni qancha tor bo‘lsa, ya’ni belgilari kam, umumiy bo‘lsa, uning hajmi shuncha keng bo‘ladi. Bu qonun tushunchada o‘zaro jins-tur munosabatida ko‘rinadi. Masalan, «adabiyot» va «XX asr o‘zbek adabiyoti» tushunchalarining hajmlari turlichadir. Chunonchi, «adabiyot» tushunchasining hajmi keng, mazmuni esa tordir. «XX asr o‘zbek adabiyoti» tushunchasining hajmi tor bo‘lsa ham, mazmuni kengdir.
Tushunchalar bir qancha belgilariga binoan har xil turlarga bo‘linadi:

1. 
   Mazmuniga binoan tushunchalar quyidagi turlarga bo‘linadi: konkret va abstrakt, nisbatdosh va nisbatsiz, ijobiy va salbiy tushunchalar, kategoriyalar.
   

Konkret tushunchalar buyum va hodisalardagi asl, tub belgilarni yaxlit holda aks ettiradi. Masalan: to‘lqin, adabiyotshunos, ob-havo, O‘zbekiston.
Abstrakt (mavhum) tushunchalar buyum va hodisalardagi ayrim belgilarni aks ettiradi. Masalan: qizillik, shirinlik, a’lochi, go‘zal.
Nisbatdosh tushunchalar juft tushunchalar o‘rtasidagi muayyan aloqadorlikni ifodalaydi. Masalan: o‘qituvchi va o‘quvchi, oshpaz va xo‘randa, sotuvchi va xaridor. Ular bir-birisiz mavjud bo‘la olmaydi.
Nisbatsiz tushunchalar o‘zaro aloqadorlik, o‘xshashlik va umumiy belgilarga ega bo‘lmagan tushunchalarni ifodalaydi. Masalan: sevgi, mashina, o‘g‘it, haqiqat, tuproq. Ular bir-birisiz ham mavjud bo‘ladi.