6-mа’ruzа. Mineralogiya. Minerallar to‘g‘risida umumiy ma’lumot. Rejа

Tasnifiy (sistematik) mineralogiyaning asosiy vazifasi minerallarning tashqi ko`rinishi, 
fizik xususiyatlari, kimyoviy tarkibi, paragenetik associaciyasi va shular asosida minerallar 
tasnifini yaratishdan iborat. Hozirgacha 2500 dan ortiq minerallar va ularning turlari aniqlangan.
Genetik mineralogiya, minerallarning paydo bo`lish jarayoni, fizik va kimyoviy sharoiti, 
o`zgarishi, paragenetik associaciyalarining yuzaga kelishini aniqlaydi. Genetik mineralogiya 
taraqqiyoti V.I.Vernadskiy nomi bilan chambarchas, bog`langan. U minerallarni Yer po`stidagi 
molekulalar tarixi deb hisoblagan.D.P.Grigorьev tomonidan genetik mineralogiya yangi 
yo`nalish sifatida rivojlantirildi. 
Eksperimental mineralogiyaning vazifasi sun`iy usulda laboratoriya, zavod sharoitida 
ayrim kimyoviy elementlarni bir-biriga qo`shish natijasida yangi minerallarni olishdan iborat. 

---

Bunda texnika va xalq xo`jaligi uchun zarur bo`lgan minerallar va kristallar ishlab chiqarish 
hamda sintez qilinayotgan mineralning hosil bo`lish jarayonini tabiiy sharoitga tatbiq qilish 
asosiy maqsad hisoblanadi.
Kosmik jismlar mineralogiyasi.Oy jinslaridan namunalar keltirilgach, bu sohaning 
rivojlanishiga imkoniyat tug`ildi. Oy jinslari tekshirilganda oy sirti qismlarida mineral hosil 
bo`lishining o`ziga xos xususiyatlari borligi haqida dastlabki ma`lumotlar olindi. Meteoritlarning 
mineral tarkibini o`rganish ham katta ahamiyatga ega. 
Mineral – bir yori bir necha kimyoviy elementlarning ma’lum bir sharoitda (tаbiiy 
fizikаviy-kimyoviy jаrаyonlаr) yer qobig’ida birikishiga aytiladi. 
Minerallar - xilma-xil jarayonlar natijasida hosil bo`lib, kimyoviy tuzilishi va fizik 
xususiyatlari jihatdan deyarli bir xil bo`lgan tabiiy jism; asosan tog` jinslari, ma`dan va 
meteoritlarning tabiiy qismi. Ba`zan suyuq minerallar ham (masalan, tug`ma simob) uchraydi. 
Suvning mineralga mansubligi - munozarali masala, muz esa mineral hisoblanadi. Amorf-
metakolloidlar tashqi ko`rinishi kristallarga o`xshash, lekin amorf, shishasimon holatidagi 
minerallardir. Har bir mineral faqat o`ziga xos kristall tuzilishiga ega bo`lgan aniq tabiiy 
birikmadan iborat. Bir xil tarkibli (masalan, olmos-grafit, kalsit-aragonit), lekin turlicha 
tuzilishiga ega. Kimyoviy tarkibi yoki morfologik xususiyatlaridagi uncha katta bo`lmagan 
o`zgarishlar, minerallarning ichki tuzilishida keskin farqlarga olib kelmasa, ular minerallarning 
turlari deyiladi (masalan, kvars turida - tog` billuri, ametist, sitrin, xalsedon). Bir-biridan yuza 
bilan ajralib turuvchi yakka kristallar, donachalar va mineral individlarini, ularning o`simtalari 
mineral agregatlarini tashkil etadi.
Mineral tarkibini belgilovchi formulalarda transuran va geliy, ksenon va argon kabi 
gazlardan tashqari, barcha kimyoviy elementlar bo`lishi mumkin, lekin ularning miqdori 
turlicha: bir yoki bir necha element asosiy hisoblanadi va mineralning tarkibini belgilaydi, 
qolganlari mineralda izomorf aralashma (masalan, seziy, indiy, kadmiy, galliy, selen, talliy, 
reniy, rubidiy va h.k. ko`pgina nodir - kam tarqoq yer elementlari) holida uchraydi. Mineral 
tarkibining murakkabligi va o`zgaruvchanligi faqat izomorf hodisasi bilangina emas, balki ayrim 
atom va ularning guruhlaridan iborat aralashmani, shuningdek submikroskopik kiritmalarning 
mineral tarkibiga kirishiga ham bog`liqdir. Mineralda submikroskopik kiritmalar quyidagi 
hollarda hosil bo`lishi mumkin: a) eritma, qotishma va boshqalarning kristallanish jarayonida 
dispers aralashmalarni ushlab qolishi natijasida (masalan, kvarcdagi suyuq gaz qo`shimtalari, 
dala shpatdagi gematit qo`shimtalari): b) haroratning o`zgarishi bilan qattiq qorishmalarning 
kaliyli dala shpatlarida pertitlarning hosil bo`lishi, murakkab sulfid va murakkab oksidlar 
parchalanishi natijasida; v) metamikt o`zgarishda; g) bir mineral o`rniga boshqasining joylashuvi 
va b.lar. 
Muayyan strukturali mineralning tarkibi, uning izomorfizmidagi qonuniy o`zgarishlari, 
atomlarning tuzilishi, kristalloximik xususiyati, ulardagi atomlar radiusi, koordinatson soni va 
kimyoviy bog`lanish turi bilan belgilanadi. 
Mineral konstitutsiyasi (tarkibi va tuzilishi) formulalarda ifodalanadi. Unda: a) ionning 
valentligi (agar turli valentlikdagi elementlar bo`lsa); b) kompleks anionlar (kvadrat qavslarda), 
masalan [SiO
4
, AlO
3
]; v) elementlarning izomorf guruhlari (qavslarga olingan va bir-biridan 
vergul bilan ajratilgan holda; bunda ko`p uchraydigan element birinchi o`rinda yoziladi); g) 
qo`shimcha anionlar ON, F, Cl va boshqa anion radikallaridan so`ng joylashadi; d) kristal-
logidratlardagi suv molekulalari (formula oxirida va nuqta orqali u bilan bog`lanadi); ye) seolit 
yoki absorbsion suv ham formula ohirida nuqta orqali yoziladi va Н
2
O tarzida belgilanadi. 
Minerallarning tashqi qiyofasi ularning ichki tuzilishi va paydo bo`lish sharoiti bilan 
belgilanadi. Ayrim mineral individlarning kattaligi 1-100 mm dan bir necha metrgacha bo`lishi 
mumkin. Kristall tuzilishi o`sish sharoitiga bog`liq bo`lib, turli ko`rinishidagi izometrik 
bargsimon va tangasimon (masalan, molibdenit, slyudalar, talk), taxtasimon, ustunsimon va 
ignasimon (rutil, aktinolit, turmalin) mineral kristallari vujudga keladi. Mineralning ayrim 
kristallarida mansub chiziqlar, belgilar, shuningdek, o`sish va erish shakllari kuzatiladi. Mineral 

---

morfologiyasi va qirralar tuzilishini batafsil o`rganib mineral individlarning paydo bo`lish tarixi 
yaratiladi.
Mineralni tekshirish uchun undan namuna olinadi.Namuna tabiiy ochilmalardan o`yiqlar 
va burg`u kovaklari (kernlar) dan yig`iladi.Kompas yordamida mineralning magnitligi 
aniqlanadi.Karbonatli minerallar xlorid kislotasining kuchsiz eritmasini tomizish bilan oson 
aniqlanadi.Ba`zan biror kimyoviy elementning bor yoki yo`qligiga ishonch hosil qilish 
maqsadida kimyoviy reaksiyalardan foydalaniladi.Mineralning dala sharoitida ma`lum bir 
guruhga mansubligini belgilashda maxsus aniqlagichlardan foydalaniladi.Ba`zi kam tarqalgan 
hamda gillar guruhiga mansub minerallarni dala sharoitida aniqlash birmuncha mushkul. 
Mineralning kimyoviy tarkibi laboratoriya sharoitida fizik va kimyoviy tahlil yordamida 
aniqlanadi. Shaffof va yarim shaffof mineral qutblangan nurlar bilan ishlatiladigan 
(polyarizatsion) mikroskop yordamida tekshiriladi. Nur o`tkazmaydigan ma`dan minerallar esa, 
maxsus qaytgan nurlar bilan ishlatiladigan mikroskopda o`rganiladi.Faqat rentgen analiz yo`li 
bilan mineralning ichki kristall panjarasi tuzilishi to`liq aniqlash mumkin.Juda mayda dispers 
minerallar elektron mikroskop bilan tekshiriladi. Karbonat va tarkibida suv bo`lgan minerallar 
termik analiz yo`li bilan o`rganiladi.