6-ma’ruza: Temir-betonning xossalari. Temirbetonni qisqa va uzoq muddatli yuklar ta’siri ostidagi xossalari, reologik xususiyatlari

5.5-rasm. Oldindan zo’riqtirilgan egiluvchi elementlarni armaturalash
1-4  zo’riqtirilgan armatura; 5,6  zo’riqtirilmagan armatura; 7  siquvchi zo’riqishdan hosil bo’lgan kuchlanishlar epyurasi; 8  tashqi yuklar ta’sirida hosil bo’lgan kuchlanishlar epyurasi

Konstruktsiya sim bilan uzluksiz armaturalanganda simlar orasida joy qoldirish shart emas. Sim uchini mahkam bog’lash (ankerlash, hamda himoya qatlamini ko’chib tushmaslik choralarini masalan, sim to’r o’rnatish) lozim. Beton sirtiga o’rnatiladigan anker uskunalari qalinligi 5 mm dan kam bo’lmagan beton yoki qorishma bilan himoyalanib, zanglashga qarshi moddalar bilan qoplanishi lozim. Oldindan zo’riqtirilgan konstruktsiyalarni loyihalash jarayonida kuch ko’p tushadigan ayrim joylarni kuchaytirish talab etiladi. Ankerlar va tortish moslamalari o’rnatilgan joylar ana shunday joylardan sanalib, bu joylar qo’shimcha ko’ndalang armatura yoki metall taxtakach qo’yish yoki o’sha uchastkada element kesimini kattalashtirish yo’li bilan kuchaytiriladi.
6.8. Oldindan zo’riqishning yo’qolishi
Armaturada oldindan uyg’otilgan dastlabki kuchlanishlarning qiymati doimiy emas, vaqt o’tishi bilan kuchlanishlar kamayadi. Kamayishning birlamchi va ikkilamchi deb ataluvchi turlari bor.
Birlamchi kamayishlar element tayyorlanilayotgan va beton siqilayotgan davrda sodir bo’ladi. Ikkilamchi kamayishlar esa beton siqilgandan keyin sodir bo’ladi.
Birlamchi kamayishlarga quyidagilar kiradi:
1. ₁ - armaturadagi kuchlanishlar relaksatsiyasi tufayli kamayish;
2. ₂ - temperatura farqi tufayli kamayish;
3. ₃ - ankerlar deformatsiyasi tufayli kamayish;
4. ₄ - armaturadagi ishqalanish tufayli kamayish;
5. ₅ - po’lat qoliplar deformatsiyasi tufayli kamayish;
6. ₆ - beton siqilishining dastlabki soatlarida betondagi tob tashlash (pol’zuchest’) tufayli kamayish.
Ikkilamchi kamayishlarga quyidagilar kiradi:
7. ₇ - armaturadagi kuchlanishlar relaksatsiyasi;
8. ₈ - betonning kirishishi (usadka);
9. ₉ - betonning tob tashlashi;
11. ₁₀ - truba va rezeruarlarga o’ralgan armatura ostidan betonning ezilish tufayli kamayish;
11. ₁₁ - yig’ma element bloklari orasidagi choklarning siqilish tufayli vujudga keladigan kamayish.
Har bir kamayish alohida formulalar orqali aniqlanadi.
1.Taranglangan armaturadagi kuchlanishlarning relaksatsiyasi natijasida kuchlanishlarning yo’qolishi asosan (oldindan uyg’otilgan) kuchlanishning qiymati _sp ga va armaturaning turiga bog’liq:
sim armatura tirgaklarga tirab mexanik usulda taranglansa

sterjenli armatura uchun
₁=0,1_sp-20
Elektrotermik va elektrotermomexanik usulda taranglanganda
sim armatura uchun ₁=0,05_sp;
sterjenli armatura uchun ₁=0,03_sp;
2.Taranglangan armatura bilan tortqich orasidagi temperaturalar farqi t ham B15...B40 klassli betonni bug’lash yoki qizdirish jarayonida oldindan uyg’otilgan kuchlanishni quyidagi miqdorda kamayishga olib keladi:
₂=1,25t
bu yerda t ning aniq qiymati berilmasa 65S ga teng qilib olinadi. Betonning klassi B45 va undan yuqori bo’lsa (26) formuladagi 1,25 koeffitsienti 1,0 ga almashtiriladi.

1. 
   Tortqich moslamasi bilan bog’langan ankerlarning deformatsiyasidan oldindan uyg’otilgan kuchlanishning yo’qolishi quyidagi miqdorni tashkil etadi:
   

Mexanik usulda tayanchga tortilganda ₃=(/l)E_s;
bu yerda =2 mm – qisilgan shaybalarning siqilishi; =1,25+0,15d –inventar qisqichlarda armaturaning siljishi; d – sterjen diametri, mm; l – tortilayotgan armaturaning uzunligi (qolip yoki stendn tayanchining tashqi tayanchlari orasidagi masofa).
Elektrotermik usulda tortilganda ₃=0 MPa;
Betonga tortilganda

bu yerda l₁  beton bilan anker orasiga qo’yiladigan shayba yoki qistirmannig siqilishi bo’lib, qiymati 1 mm ga teng; l₂ - stakansimon ankerning deformatsiyasi, qiymati 1 mm ga teng; tirgaklarga tirab taranglanganda l₁+l₂=l=2 mm deb olinadi; l  taranglanayotgan sterjenning uzunligi, mm.
4. Armatura bilan tuynik devorlari, betonning sirtlari yoki eguvchi moslamalar orasidagi ishqalanish oqibatida oldindan uyg’otilgan kuchlanishlarning yo’qolishi quyidagi formuladan aniqlanadi:

bu yerda e - natural logorifmlar asosi; w  tuynikning loyihaviy holatiga nisbatan og’ishining e’tiborga oladigan koeffitsient (w=0...0,003); x - armaturada taranglash moslamasida hisobiy kesimgacha bo’lgan masofa, m;   armatura bilan tuynik devori orasidagi ishqalanish koeffitsienti, ();   tuynikning egri uchastkasidagi yoyning markaziy burchagi, rad. Eguvchi moslamalarga ishqalanish natijasida yuz beradigan yo’qotuvni aniqlashda yuqoridagi formuladagi wx=0 deb olinadi.
5.Po’lat qolipning deformatsiyalanishi oqibatida sodir bo’ladigan kuchlanishlar yo’qolishi quyidagi formuladan aniqlanadi:

biroq 25 MPa dan kam olinmaydi. Formuladagi l  qolipning bo’ylama deformatsiyasi; l  tirgaklarning tashqi qirralari orasidagi masofa. Armatura mexanik usulda taranglansa
=(n-1)/2n
bo’ladi, bu yerda n  bir vaqtda tortiladigan sterjenlar guruhi soni.
Tirgaklarga tayanib taranglangan armatura bo’shatilgach, oldindan uyg’otilgan kuchlanish betonni siqa boshlaydi. Bunda betonda elastik deformatsiyalar bilan bir qatorda tezkor tob tashlash yuz beradi.
6.Bu hol oldindan uyg’otilgan kuchlanishlarning ma’lum miqdorda yo’qolishiga (kamayishiga) olib keladi:
bo’lganda (5.1)
bo’lganda , (5.2)
bu yerda _bp  armaturaning siqilishidan betonda hosil bo’lgan kuchlanish; =0,25+0,025R_bp bo’lib 0,8 dan ortiq olinmaydi; =5,25-0,185R_bp bu koeffitsientning qiymatlari 1,1...2,5 oraliqda bo’ladi.
Temirbeton elementga issiq ishlov berilsa 0,85 koeffitsientga ko’paytiriladi.
7.Armaturada relaksatsiya tufayli yo’qotuv ₇=₁.
8.Vaqt o’tish bilan sodir bo’ladigan kirishish deformatsiyalari ham oldindan uyg’otilgan kuchlanishlarning yo’qolishiga olib keladi. Tirgaklarga tirab taranglanganda yo’qolish miqdori B35, B40, B45 va bundan katta klassli og’ir betonlar uchun ₈=40; 50 va 60 MPa ni tashkil etadi. Betonga tirab taranglanganda kirishish natijasida sodir bo’ladigan yo’qotish 30; 35; va 40 MPa ni tashkil etadi.
9.Betonning uzoq muddatli tob tashlashi natijasida zo’riqishlarning berilishidan to ekspluatatsion yuklarning qo’yilishigacha bo’lgan vaqt mobaynida yo’qotilgan kuchlanishlar og’ir beton uchun quyidagi formulalardan topiladi:
bo’lganda
bo’lganda ,
bu yerda ham agar elementga issiq ishlov berilsa, yo’qolgan kuchlanish miqdori 0,85 ga kamaytiriladi.
Oldindan uyg’otilgan kuchlanishning yo’qolishi yig’ma bloklardan tashkil topgan konstruktsiya choklari orasidagi deformatsiya  ₁₁, spiral’ ko’rinishida o’ralgan sim armatura ostidagi betonning ezilishi  ₁₀ singari sabablar tufayli ham sodir bo’ladi.
10. Spiral’ va halqasimon armaturaning simlari ostida betonning ezilishidan vujudga kelgan yo’qotuv ₁₀ faqat betonga o’rab taranglanadigan elementlar (tashqi diametri d_ext 300 sm gacha bo’lgan quvurlar, rezervuarlar) dagina hisobga olinadi:
₁₀=70-0,22d_ext
11.Yig’ma konstruktsiyalarning alohida bo’laklari orasidagi choklarning siqilishidan vujudga keladigan yo’qotuv ₁₁ ni quyidagi formuladan topiladi:
₁₁=nlE_s/l
bu yerda n  cho’ziladigan armatura bo’ylab joylashgan choklar soni; l  choklar deformatsiyasi bo’lib beton bilan to’ldirilgan har bir chok uchun 0,3 mm ga, betonsiz ulangan chok uchun 0,5 mm ga teng bo’ladi; l  taranglanayotgan armatura uzunligi, mm.
Oldindan zo’riqtirilgan konstruktsiyalarni hisoblashda betonning siqilishi tugagunga qadar bo’lgan yo’qotuvlar _los1 bilan siqilish tugagandan keyin yuz bergan yo’qotuvlar _los2 ni birbiridan farq qilishi lozim, yo’qotuvlarning to’liq qiymati _los=_los1+_los2 bo’ladi.
Armaturalarni tirgaklarga tirab taranglanganda _los1 armaturadagi kuchlanishlarning kamayishi, temperaturalar farqi, ankerlar deformatsiyasi, armaturani ishqalanishi, qolip deformatsiyasi, tezkor tob tashlashlar evaziga vujudga keladi, ya’ni _los_______los2 esa betonning tob tashlashi va kirishishidan hosil bo’ladi:  _los__
Armaturani betonga tirab taranglaganda armaturadagi kuchlanishni birlamchi yo’qolishi _los1 ankerlar deformatsiyasi va armaturaning ishqalanishidan, ya’ni _los2 armaturadagi kuchlanishning ikkilamchi kamayishi, _los1__ betonning tob tashlashi va kirishishi, armatura simlari ostida betonning ezilishi, yig’ma blokli konstruktsiyalarda choklar deformatsiyasidan vujudga keladi, ya’ni _los____₁₁. Yo’qotuvlarning umumiy son qiymati _los norma bo’yicha 100 MPa dan kam olinmaydi.