6-мавзу. Хўжалик жамиятларида акциядор ва иштирокчиларнинг корпоратив ҳуқуқлари ва мажбуриятлари

Бошқарувда иштирок этиш билан боғлиқ бўлган ҳуқуқлар турларига:
корпоратив ҳуқуқ нормаларининг таҳлили шуни кўрсатадики, қуйидаги ҳуқуқлар, хусусан, компанияни бошқаришда иштирок этиш ҳуқуқларига тегишли:
- иштирокчилар (акциядорлар) умумий йиғилишини чақиришни талаб қилиш;
- йиғилиш кун тартибига, шу жумладан, тадбиркорлик субьектларининг бошқарув органларига номзодларга доир масалаларни тақдим этиш;
-умумий йиғилишда иштирок етиш, кун тартибидаги масалалар муҳокамасида иштирок етиш;
- акциядорларнинг умумий йиғилишида иштирок этиш учун вакилни юбориш;
- умумий йиғилишда овоз бериш;
- жамият кузатув кенгашига, тафтиш ва саноқ комиссиясига сайланиш.
Қонунчиликда жамият иштирокчиларининг ўз бошқарув органлари фаолияти ва молиявий-иқтисодий аҳволи устидан назорат қилишнинг қуйидаги шакллари назарда тутилган:
- жамият акциядорларининг (иштирокчиларининг) йиллик умумий йиғилишида йиллик ҳисоботни, йиллик бухгалтерия ҳисоботларини, шу жумладан фойда ва зарарлар ҳисоботларини (фойда ва зарарлар ҳисобларини) кўриб чиқиш ва тасдиқлаш;
- жамият молия-хўжалик фаолиятини текшириш (тафтиш) қилиш учун иштирокчиларининг умумий йиғилишида жамият тафтиш комиссияси аъзоларини сайлаш;
- жамият ва унининг иштирокчиларига мулкий манфаатлар билан боғлиқ бўлмаган, жамият умумий йиғилишида профессионал аудиторни тасдиқлаш, бухгалтерия ҳисоби ва молиявий (бухгалтерия) ҳисоботлар устидан аудиторлик текширувини ўтказиш учун профессионал аудиторни умумий йиғилишида тасдиқлаш.
Хўжалик жамияти иштирокчиларининг жамият фаолияти тўғрисида ахборот олиш ҳуқуқи қонун ҳужжатларида иштирокчиларнинг асосий ҳуқуқларидан бири сифатида назарда тутилган. Такидлаш жоизки, жамият фаолияти ҳақида ахборот олиш ҳуқуқи бошқа корпоратив ҳуқуқларни амалга оширилиши таъминлаш жараёнида кўринмай қолмоқда.
Ахборотни ошкор қилиш – барча манфаатдор шахслар учун мавжуд ахборотни олиш мақсадидан қатъи назар белгиланган тартиб асосида ахборотни топиш ва олишни кафолатлаш.
Мулкий ҳуқуқлар
Мулкий ҳуқуқларга анъанавий тарзда жамият фойдасини тақсимлашга, шунингдек жамият тугатилган тақдирда унинг мол-мулкининг бир қисмини олишга доир ҳуқуқлар киради.
Акциядорларнинг фойдани тақсимлашда иштирок этиш ҳуқуқи акциядорлар томонидан жойлаштирилган акциялар бўйича дивидендлар олишда мужассамлашади.
Дивиденд – акциядорлар ўртасида тақсимланадиган ва оддий ёки имтиёзли акциядорларга тегишли бўлган акциядорлик жамиятининг соф фойдасининг бир қисмидир.
Масъулияти чекланган жамиятларда иштирокчилар ўртасида тақсимланадиган фойда дивиденд деб аталмайди ҳамда АЖ ва МЧЖда фойдани тақсимлашга доир қонунчиликдаги ёндашувлар асосан бирхиллаштирилган (унификацияланган).
Дивидендларни тўлаш етарли миқдорда соф фойда бўлган тақдирда ҳам жамиятнинг мажбурияти эмас. Д. В. Ломакиннинг фикрича, “бундай ҳолатни мақбул деб тан олиш мумкин эмас. Хўжалик жамияти иштирокчисининг соф фойданинг бир қисмини олишга бўлган мулкий ҳуқуқи, моҳиятан шундай ҳуқуқ беришни жамиятнинг ўзи томонидан рад этиш ҳуқуқининг ўзи билан алмаштирилганда парадоксал ҳолат келиб чиқади. Қонун чиқарувчи фақат соф фойданинг бир қисмини олиш юзасидан мажбурият ҳуқуқини суд томонидан ҳимоя қилиш имкониятини беради, лекин иштирок этишга оид бўлган мулкий ҳуқуқни (аъзолик) эмас, қайсики бу ҳолат хўжалик жамияти ўз фаолиятида мулкий иштирокга асосланган капитал бирлашмаси сифатида унинг ҳуқуқий табиатига ҳеч мос келмайди”.
Дивидендларни тўлаш (фойдани тақсимлаш) тўғрисида қарор қабул қилишга ваколатли орган умумий йиғилиш ҳисобланади. Акциядорлик жамиятида дивидендларнинг миқдори кузатув кенгаши томонидан тавсия этилган миқдордан оша олмайди.