6-mavzu. Ishlab chiqarish va xarajatlar. Reja

FC – doimiy xarajatlar summasi.
O‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar o‘zgaruvchi xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi:

bu erda: AVC – o‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar;
VC – o‘zgaruvchi xarajatlar summasi.
Shartli raqamlar yordamida korxonaning doimiy, o‘zgaruvchi, umumiy va o‘rtacha xarajatlari to‘g‘risidagi misolni ko‘rib chiqamiz (1-jadval).
1-jadval
Korxonaning o‘zgarmas, o‘zgaruvchan, umumiy va o‘rtacha xarajatlari

Ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori, dona	Korxona xarajatlari, ming so‘m			O‘rtacha xarajatlar, so‘m
	O‘zgarmas xarajatlar (FC)	O‘zgaruvchan xarajatlar (VC)	Umumiy xarajatlar (TC)		O‘rtacha o‘zgarmas xarajatlar (AFC)	O‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatlar (AVC)	O‘rtacha umumiy xarajatlar (ATC (AS))
0	10000	0	10000		–	–	–
1000	10000	12000	22000		10000	12000	22000
2000	10000	24000	34000		5000	12000	17000
3000	10000	36000	46000		3333,333	12000	15333,33
4000	10000	49000	59000		2500	12250	14750
5000	10000	64000	74000		2000	12800	14800
6000	10000	81000	91000		1666,667	13500	15166,67

Jadvaldan ko‘rinadiki, o‘rtacha doimiy xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‘sishi bilan kamayib bormoqda. Bu ishlab chiqarish hajmining kengayishi bilan korxonaning doimiy xarajatlari mahsulotlarning tobora ko‘payib boruvchi miqdoriga taqsimlanib borishi natijasida ro‘y beradi. O‘rtacha o‘zgaruvchi va o‘rtacha umumiy xarajatlar esa ishlab chiqarish hajmining o‘sishi bilan turlicha o‘zgaraishi mumkin. Bizning misolimizda o‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar 1000 dan 3000 donagacha bir xilda bo‘lib, ishlab chiqarishning yanada kengayishi bilan ortib bormoqda. O‘rtacha umumiy xarajatlar esa 4000 donagacha miqdorda pasayib borib, undan yuqori miqdorlarda o‘smoqda. Jadvaldan ko‘rinadiki, o‘rtacha umumiy xarajatlarni o‘rtacha doimiy va o‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlarning yig‘indisi sifatida ham ifodalash mumkin:

Bu o‘rtacha umumiy, doimiy va o‘zgaruvchi xarajatlarning egri chiziqlari quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi (5-chizma):
5-chizma
O‘rtacha xarajatlarning egri chiziqlari
S
O‘UX


O‘UX


M

O‘DX

0 Q
Eng yuqori darajada foyda olishga erishish uchun tovar ishlab chiqarishning zarur miqdorini aniqlash lozim. Bunda iqtisodiy tahlil vositasi bo‘lib so‘nggi qo‘shilgan xarajat tushunchasi xizmat qiladi. So‘nggi qo‘shilgan xarajat deb mahsulotning navbatdagi birligini ishlab chiqarish bilan bog‘liq qo‘shimcha xarajatlarga aytiladi:

;
bu erda: MC – so‘nggi qo‘shilgan xarajat;
∆TC – umumiy xarajatlarning o‘zgarishi;
∆Q – mahsulot miqdorining o‘zgarishi.
Qo‘shilgan xarajatlarni har bir navbatdagi qo‘shilgan mahsulot birligi uchun aniqlash mumkin. Tovar yoki xizmatlarning keyingi qo‘shilgan birligini ishlab chiqarishga to‘g‘ri keladigan xarajatlar o‘rtacha qo‘shilgan xarajatlar deyiladi.


Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan yalpi daromadni yalpi tushum deb ham ataladi. YAlpi daromad (tushum)ni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin.