6-mavzu: Kartoshkaning botanik morfologik tuzilishi biologik xususiyatlari va navlari bilan tanishish. Kartoshkani tarqalish tarixi

Ertagi kartoshkani ekish. O‘zbekistonda sovuqsiz kunlarning ko‘p bo‘lishi yil mobaynida bir yerdan ikki marta hosil olish imkonini yaratadi. Shuning uchun kartoshka ikki muddatda yetishtiriladi: bahor – yoz (mart-iyun) va yozkuzda (iyun-oktabr).
Kartoshka birinchi muddatda ekilganida uni o‘sish va hosil tuplash davri haroratni ko‘tarilib va havoning nisbiy namligini kamayishi davrida o‘tadi. Shuning uchun birinchi muddatda yoz faslining issiq kunlari boshlangunicha hosilini to‘plashga ulguradigan ertagi va o‘rtagi ertagi navlar ekiladi, shu bilan birga ularni imkon boricha eng erta ekilgani ma’qul.
Ertagi kartoshkani ekish muddati ob-havo sharoiti va tuproq namligiga ko‘ra aniqlanadi. Tuproqning 8-10 sm qatlamidagi harorat 5-8⁰ S va namligi 75 % NV dan kam bo‘lsa ertagi kartoshka ekishga kirishiladi.
Bahorda tuproq tez selgiydi va urug‘lik tuganaaklar 8-10⁰ haroratda zamburug‘ kasalliklari bilan kam zararlanadi, bu hisobga olinishi kerak. Ertagi kartoshka qanchalik erta ekilsa, uni o‘suv davri shunchalik ko‘p vaqt mo‘tadil sharoitda o‘tadi.
Bularni barchasi O‘zbekiston sharoitida ertagi kartoshkani dalada ekish mumkin bo‘lgan davr boshlanganida eng erta ekishni taqazo etadi. Ertagi kartoshkani erta ekish, nafaqat, u uchun kerak, balki yerni takroriy ekin uchun erta bo‘shatishi ham zarurdir.
Ko‘p yillik tajribalardan ma’lum bo‘lishicha O‘zbekistonning mintaqalari va tuproq iqlim sharoitida ertagi kartoshkani ekishning eng qulay muddati 25 fevraldan 20 martgachadir. Kartoshkani ekish 20 martdan kechiktirilsa uni hosildorligiga salbiy ta’sir etadi.
O‘zbekistonning janubiy viloyatlarida ayrim xollarda qish oldi muddatida ham ekiladi.
Qish oldi muddatda ekish erta bahorda o‘z vaqtida ekiladiganga nisbatan afzalligi yo‘q. U faqat bahorgi ishni bir oz kamaytiradi. Qashqadaryo va Surxandaryo viloyatlarida ertagi kartoshka noyabr-dekabr oylarida urug‘lik tugunak 15-17 sm chuqurlikka ekiladi. Ayrim xo‘jaliklar ekilgan tugunaklarini qish faslida muzlab qolishdan saqlash maqsadida uni ustini ko‘sak chig‘anog‘i, yarim chirigan go‘ng yoki boshqa materiallar bilan mulchalaydilar.
O‘zbekistonning markaziy zonalarida xar 3-4 yilda bir marta tuproqni 15-20 sm chuqurligigacha muzlashi kuzatiladi. Shuning uchun qish oldi muddatda ekish ancha xavfli hisoblanadi. 18-20 sm dan chuqur ekish bahor faslida nihollar hosil bo‘lishini kechiktiradi va bu muddat o‘z o‘hamiyatini yo‘qotadi. Bunday ko‘ngilsizlikni oldini olish uchun qish oldi muddatda ekish tavsiya etilmaydi.
O‘zbekiston sharoitida ertagi kartoshka tekis yerga yoki kuzda tayyorlab qo‘yilgan egatlarga ekiladi. Tekis maydonga ekilganlari nihol hosil qilganidan so‘ng qator orasiga ishlov berish davrida sug‘orish ariqlari olinadi va pushta shakllanadi.
O‘zbekistonda kartoshka ekish chuqurligini tanlash uni, ekish muddati bilan bog‘liq bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu yerda ertagi kartoshkadan eng erta hosil olish vazifasi qo‘yilsa, u 6-8 sm chuqurlikka ekiladi. Bunda urug‘lik tugunaklar tuproqni tez va yaxshi qiziydigan qatlamiga joylashtiriladi va u nihol hosil bo‘lishini tezlashtiradi. Erta bahorda ekilgan kartoshka nihollarini tabiiy namlik hisobiga hosil qiladi.
Namlik yetishmaydigan mamlakatlarda asosan tekis yerga va juda erta muddatda esa kuzda tayyorlab qo‘yilgan egatlarga ekadilar.Kartoshkadan eng erta xosil olish uchun iloji boricha eng erta va yuza ekiladi. Ekish muddatidan kechga qolinsa tuganak chuqurroq ekiladi.
Ekish chuqurligi va sxemasini tanlashda quyidagilarga amal qilinadi. Qator orasiga ishlov berish va hosilni yigishni mexanizatsiya yordamida bajarish uchun o‘simlik bir xilda rivojlanishi kerak. Buni ta’minlash uchun nihollar bir vaqtda hosil bo‘lishi; tuganaklar bir xil chuqurlikka ekilishi; tuganak ekilgan qatlamda gaz va havo almashishini ta’minlash, uni tagida mayin g‘ovak tuproq bo‘lishi kerak.
Kartoshka erta muddatda yuzaroq ekilishi kerak, chunki tuproq sathi tez qizishi hisobiga nihollar erta hosil bo‘ladi, ularni zamburug‘ kasalligiga chidamliligi oshib xato miqdori kamayadi.
Yirik tuganaklar chuqurroq, maydalari esa yuza ekilishi kerak. Ekish chuqurligi tuganak diametriga to‘g‘ri kelib, uni yuqori qismi yer sathiga yaqin turishi kerak.