6-mavzu. Yer,uning shakli va harakati

Yeming Oyga qaragan tomoni Oyning tortish kuchi ta’sirida ko‘tarilsa, teskari tomoni, aksincha, markazdan qochirma kuch sababli ko‘tariladi. Bu ikki ko‘tarilgan nuqtalar orasidagi suv yuzasi esa Yer - Oy chizig‘iga perpendikular holda pasayadi. Oy sutkasi (24 soat 50 daqiqa) davomida dengiz suvi ikki marta ko‘tariladi va ikki marta pasayadi. Demak, suv ko‘tarilishi va qaytishi orasidagi vaqt 6 soat-u 12 daqiqa, 30 sekundga teng.Dengiz suvi sathining ko‘tarilib va pasayib turishi muhim geografik oqibatlarga olib keladi. Past qirg‘oqlami suv bosadi, chunki dunyo okeanida suvning ko‘tarilishi o‘rtacha 20 sm b o isa ham, ba’zi qoitiqlarda 13-18 m ga yetadi. Natijada dengiz suvi qirg‘oqni yemiradi, qirg‘oq relyefini o‘zgartiradi.7) Yeming o‘z o‘qi atrofida aylanishi tufayli uning shimoliy va janubiy qismida o‘z holatini o‘zgartiradigan ikki nuqta - qutblar vujudga kelgan. 0 ‘sha ikki qutbni birlashtimvchi chiziqlar meridianlar deyiladi. Yer sharidagi o‘sha ikki qutbdan baravar masofada turadigan doira o‘tkaziladi va bu doira ekvator deyiladi. Bu chiziq Yer sharini ikki yarim sharga - shimoliy va janubiy yarim sharlarga ajratib turadi.Karta va globusda ekvatoming ikki tomonida unga parallel boigan xayoliy doiralar chiziladi. Bu doiralar parallellar deyiladi.Har bir parallel ekvator chizigidan qancha masofada turishiga qarab graduslar bilan ko‘rsatiladi. Ekvatorga 0°, qutblarga 90° deb yozib qo‘yiladi. Bu esa Yer aylanasi chorak qismini tashkil etadi.Yer sharsimonligi tufayli parallellar aylana shakliga ega boiib, ekvatordan qutblar tomon u kichrayib (qisqarib) boradi. Agar ekvatorda 1° parallel yoyining uzunligi 11,3 km ga teng boisa, 40° parallelda 85,1 km ga, 80° parallelda 19,4 km ga teng b o iib qoladi. Aksincha, meridianlaming hammasida ham 1° yoyining globus va kartalarda o‘tkazilgan meridian va parallellar bir-biri bilan kesishib, bir necha kataklardan tashkil topgan to‘mi hosil qiladi va uni geografik to‘r yoki gradus to‘ri deb yuritiladi.Geografik kenglik.

• Yeming Oyga qaragan tomoni Oyning tortish kuchi ta’sirida ko‘tarilsa, teskari tomoni, aksincha, markazdan qochirma kuch sababli ko‘tariladi. Bu ikki ko‘tarilgan nuqtalar orasidagi suv yuzasi esa Yer - Oy chizig‘iga perpendikular holda pasayadi. Oy sutkasi (24 soat 50 daqiqa) davomida dengiz suvi ikki marta ko‘tariladi va ikki marta pasayadi. Demak, suv ko‘tarilishi va qaytishi orasidagi vaqt 6 soat-u 12 daqiqa, 30 sekundga teng.Dengiz suvi sathining ko‘tarilib va pasayib turishi muhim geografik oqibatlarga olib keladi. Past qirg‘oqlami suv bosadi, chunki dunyo okeanida suvning ko‘tarilishi o‘rtacha 20 sm b o isa ham, ba’zi qoitiqlarda 13-18 m ga yetadi. Natijada dengiz suvi qirg‘oqni yemiradi, qirg‘oq relyefini o‘zgartiradi.7) Yeming o‘z o‘qi atrofida aylanishi tufayli uning shimoliy va janubiy qismida o‘z holatini o‘zgartiradigan ikki nuqta - qutblar vujudga kelgan. 0 ‘sha ikki qutbni birlashtimvchi chiziqlar meridianlar deyiladi. Yer sharidagi o‘sha ikki qutbdan baravar masofada turadigan doira o‘tkaziladi va bu doira ekvator deyiladi. Bu chiziq Yer sharini ikki yarim sharga - shimoliy va janubiy yarim sharlarga ajratib turadi.Karta va globusda ekvatoming ikki tomonida unga parallel boigan xayoliy doiralar chiziladi. Bu doiralar parallellar deyiladi.Har bir parallel ekvator chizigidan qancha masofada turishiga qarab graduslar bilan ko‘rsatiladi. Ekvatorga 0°, qutblarga 90° deb yozib qo‘yiladi. Bu esa Yer aylanasi chorak qismini tashkil etadi.Yer sharsimonligi tufayli parallellar aylana shakliga ega boiib, ekvatordan qutblar tomon u kichrayib (qisqarib) boradi. Agar ekvatorda 1° parallel yoyining uzunligi 11,3 km ga teng boisa, 40° parallelda 85,1 km ga, 80° parallelda 19,4 km ga teng b o iib qoladi. Aksincha, meridianlaming hammasida ham 1° yoyining globus va kartalarda o‘tkazilgan meridian va parallellar bir-biri bilan kesishib, bir necha kataklardan tashkil topgan to‘mi hosil qiladi va uni geografik to‘r yoki gradus to‘ri deb yuritiladi.Geografik kenglik.