6-tema. Ádep-ikramlılıq qádiriyatlar filosofiyası. (Etika) Joba

Moral`diń mánis-mazmunı hám strukturalıq dúzilisi.
Kóp ásirler dawamında, antik dáwirlerden baslap-aq oyshıllar moral` haqqında júdá kóp shaġarmalar jazdı. Olar moral`diń mánis-mazmunın túsiniwge, túsindiriwge háreket qıldı. Ótken uzaq tariyxıy rawajlanıw dáwrinde moral` tómendegishe interpretaciyalanıp kelindi:
-kúndelik turmıstıń aqılıy tájiriybesi;
-individtiń óz minez-qulqınan qanaatlanıwı;
-parızġa sadıqlıq rámzi;
-sociallıq turaqlılıq hám tártipti saqlaw quralı;
-sociallıq paydanı talap etiwshi sociallıq qubılıs;
-jámiyette ádalattı ornatıwshı qural;
-insanlardıń óz-ara tatıwlıġın támiyinlewshi qural;
-hújdan hawazıyna boysındırıwshı qural;
-insan ómiriniń joqarı mánisin ańlaw jolı.
Hár bir insan óziniń pútkil ómiri dawamında óziniń qádiriyatlar sistemasın, óziniń minez-qulıq, jamanlıq hám jaqsılıq, baxıt, ádalat hám basqa morallıq kategoriyalar haqkındaġı túsiniklerin jetilistirip baradı. 
Insaniyat tariyxında morallıq rawajlanıw bolġan hám ol dawam etip kelmekte. Bul dawam etiw qatań evolyuciyalılıqqa iye emes. Ol geyde páseyiw, geyde bolsa biraz artqa sheginiw, geyde bolsa bir qansha múddet turġın turıw ózgesheliklerine iye bolıp tabıladı. Lekin úlken dáwirler hám tariyxıy aralıqlardı alıp qaraytuġın bolsaq, morallıq progresstiń orın alġanına isenim payda etiw qıyın emes. Zorawanlıqqa tiykarlanġan dúzimler hám shaxslar keltirip shıġarġan morallıq krizislerdiń barlıġı qısqa múddetli hámde ótkinshi qubılıslar bolıp tabıladı. Sebebi insannıń tiykarġı mánis-mazmunı ózin hám óz jámiyetin rawajlandırıpa barıw menen belgilenedi. Moral` bolsa áne usı processlerden hesh qashan shette turmaydi. 
Insandagi ixtiyor erkinligi zaruriyat talabi bilan oqilona, aqlga bwysundirilgan ráwishte cheklanadi, yaġnıy nisbiylashadi. Aks holda, belgili bir bir, bir necha insan yaki guruhning betiyiq, erkin ixtiyori na faqat basqa insanlar hám guruhlar,bálkim nabotot, hayvonat olami, pútin dunyo ushın fojeaga aylanishi múmkin. Ixtiyor erkinligini bunday cheklashning, aqlga bwysundirishning tiykarġı quralsi moral`dir.
Iqtıyar erkinligi sebepli insan hár qádemde morallıq tańlaw mashqalasına dus keledi. Bul mashqala adamda juwapkershilik sezimi bar ekenliginen dálalat beredi. Juwapkershilikni, ózgeler hám óz hújdanı aldında juwapkershilikti sezbegen kis qálegen iske qol urıwı múmkin – onı óz qılıġınıń aqıbeti qızıqtırmaydı, ol tek máp ústinligin tán aladı ġana. Onday adamdı ádepsiz dep ataydı. Óytkeni, insan ya iygilikti, ya jawızlıqtı tańlawı sebepli nenidur ıqtıyar etedi: morallıq tańlaw – hár bir is-háreket, hár bir qılwanıń baslanġısh noqatı. Ulıwma insan hám jámiyettiń morallıq turmısında tańlawdıń áhmiyeti teńsiz.
Dastlabki morallıq qonun-koidalar ana shu tanlovni rwyobga chiqarishga, yana ham anıqroq aytganda, uni osonroq ámelga oshirishga xizmat qilgan. Ilk morallıq qoida «wzingga ravo kwrmagan narsani basqaga ham ravo kwrma” mazmunida dunyoga kelgan. Onıń házirgi zamondagi wzbekchasi «pichoqni avval wzingga ur, oġrimasa wzgaga ur”, “wzingni er bilsang, wzgani sher bil” kibi maqollarda aks etgan. “Moral`diń oltin qoidasi” dep atalgan ushbul qoida, bizningcha, eń qadimiy morallıq talablardandir. Zero xun olish talabi keyinroq paydo bolġan hám insannıń asl mánis-mazmunıga twġri kelmaydigan qaġıydalardan. Dastlabki morallıq qonun-qaġıydalar muqaddas kitoblarda óz aksini topgan zwravonlikka zwravonlik bilan javob bermaslik principi tiykarında yaratilgan. 
Áne usı, insannıń morallıq turmısınıń tiykarı bolġan nızam-qaġıydalar házir de óz áhmiyetin joġaltqanı joq. Adamlar olardı awır minet dep bilmesten, shın dilden orınlaytuġın zamannıń tezirek keliwi ushın tınbay háreket qılıwları morallıq progressten dálalat beredi.
Moral`diń strukturalıq dúzilisi quramalı bolıp, tómendegi elementlerden ibarat: 
-morallıq ámeliyat - moral`diń mańızlı hám belgilewshi komponenti bolıp, insannıń is-háreketleri arqalı kórinis tabadı. Tek ġana insannıń minez-qulkınıń is-háreketlerde kórinis tabıwı arqalı ġana onıń ádep-ikramlılıġı haqqında túsiniklerge iye bolıw múmkin. 
Insannıń iskerligi, insan tárepinen moral` normaları hám principleriniń ámeliyatqa engiziliwi onıń morallıq tárbiyası, morallıq mádeniyatınıń kórsetkishi esaplanadı. 
Málim bolġanınday, hár bir iskerlikte anıq bir maqsetti gózlep, tiyisli qurallar, usıllar arqalı háreket qılınadı hám málim nátiyjelerge erisiledi. Hár qanday maqset álbette morallıq mazmunġa iye boladı. Bul maqsetlar málim qurallardıń morallıq mazmunına kóre, qollanılıwı múmkin bolġan yaki múmkin bwlmagan qurallarġa ajıratılıwı múmkin.
Maqset hám quraldıń muwapıqlıġı mashqalası – yuridikalıq etikanıń mańızlı máselesi. Házirgi zaman jınayat procesinde maqset hám qural muwapıqlıġı mashqalası belgili bir huqıqıy hám morallıq tiykarda sheshiledi. Etikada «maqset quraldı aqlaydı principi, iygi maqset jolında hár qanday qurallardı qollanıw múmkin» – degen pikirdi biykarlaydı. Maqset qanshelli iygilikli bolmasın, qurallar da morallıq shegarada bolıwı dárkar.
Morallıq múnásibetler - sociallıq múnásibetlerdiń kórinisi sıpatında insanlar tárepinen ádepli (ádepsiz) is-háreketlerdi ámelge asırıw procesinde júzege keledi. Morallıq múnásibetlerdiń ob`ektiv hám sub`ektiv tárepleri bar. Sub`ektiv tárepi - bul insannıń qızıġıwshılıġı, sezimleri. Ob`ektiv tárepi bolsa - insan ushın imperativ xarakterge iye bolġan normalar, ideallar, úrp-ádetler, dástúrler hám basqa sociallıq faktorlar esaplanadı. 
Adamlar morallıq múnásibetke kiriser eken, óz moyınlarına belgili bir morallıq minnetlerdi aladı hám belgili bir morallıq huqıqlarġa iye boladı. 
Morallıq sana - óz ishine morallıq ámeliyat hám morallıq múnásibetlerge tásir etiwshi bilimler, kóz-qaraslar, sezimler, norma, principlerdi qamtıp aladı. Sonıń menen birge uyat, hújdan azabı, óz is-háreketinen ashınıw yaki qanaatlanıw, haqlıgın ańlaw kibi morallıq sezimlerdi oyatıwshı morallıq ózin-ózi ańlaw hám morallıq ózin-ózi bahalawdı qámtıp aladı.
Morallıq sana aksiologiyalıq ózgeshelikke iye, óytkeni hár bir qubılısqa belgili bir morallıq norma, princip, dástúr, qádiriyat, ideallar kóz-qarasınan jantasadı. 
Morallıq sana sociallıq rawajlanıw procesinde adamlardıń sociallıq turmısları hám sociallıq múnásibetlerin basqarıw zárúrligi sebepli kelip shıġadı. 
Morallıq sana reallıqtı sáwlelendirer eken, basqa sociallıq sana formaları sıyaqlı haqıyqıy yaki kerisinshe bolıwı múmkin. Onıń da haqıyqatlıgınıń ólshemi sociallıq praktika esaplanadı. Sonıń menen birge morallıq sananıń ózine tán ózgeshelikleri de bar.
1. Morallıq sana basqa sociallıq sana formalarına qaraġanda adamlardıń kúndelik ómirindegi minez-qulqına belsendirek tásir kórsetedi. Morallıq kóz-qaraslar, principler, ideallar insan iskerligine tikkeley sińip ketgen bolıp, is-háreketke úndewshi motivler esaplanadı. 
2. Ilimnen parıqlı ráwishte, morallıq sana insanġa kúndelik sana, sociallıq psixologiya dárejesinde tásir kórsetedi. Tek joqarı dárejede morallıq sana ilimiy bilim ózgesheliklerine iye boladı, morallıq kóz-qaraslar hám ideallar teoriyalıq bilimlerga aylanadı. 
3. Morallıq sana, morallıq bilimler májbúriy xarakterge iye (imperativ xarakterge iye).
Morallıq sana eki ajıralmas bólekten ibarat: individual morallıq sana, sociallıq morallıq sana,
Individual morallıq sana quramına shaxstıń sezim-tuyġısı, oy-pikirleri kiredi, sociallıq morallıq sana quramına jámiyet tárepinen islep shıġılıp turmısqa engiziletuġın morallıq kodeksler, kategoriyalar, normalar, principler, ideyalar hám t.b. kiredi. 
Moral` sociallıq sana formalarınan biri sıpatında jámiyet turmısında mańızlı orın iyeleydi hám basqa sociallıq sana formaları menen organikalıq baylanısta rawajlanıp baradı.
Mısalı, moral` menen din baylanıslılıġı máselesinde sonı aytıw múmkin, mánisine kóre din insan ómiriniń ádep-ikramlı bolıwın talap etedi. Sol sebepli diniy-sháriy principler hám ólshemler, hádisi sháriptegi úgitler ádep-ikramlılıq qaġıydaları menen ajıralmas baylanıslı. Sonnan, insan eń joqarı qádiriyat sıpatında qatań qorġaladı. Din insandı morallastırıwdıń quralı sıpatında is kóredi. Demek, diniy taqwa menen morallıq talaptıń tamırı bir qıylı.
Belgili bir jámiyettegi huqıqıy nızam-qaġıydalar sol region xalqı tárepinen ásirler dawamında islep shıġılġan morallıq qaġıydalar, principler, ólshemler, sonday-aq, salıstırmalı ulıwmalıq ózgeshelikke iye bolġan úrp-ádetler negizinde júzege keledi. Huqıqıy nızamlar orın alġan dúzimge, belgili bir shaxs hám yosh sheńberindegi adamlarġa qollanılsa, morallıq qaġıydalar, hikmetler, pánd-úgitler barlıq dúzimler hámda túrli jastaġı adamlarġa tiyisli boladı.
Moral` menen iskusstvonıń óz-ara baylanısları da júdá áyyemgi. Hár bir haqıyqıy iskusstvo shıġarmasında tiykarġı qarama-qarsılıq iygilik penen jawızlıqtıń gúresin sáwlelendiredi, insanpárwarlıq, haqıyqatgóylik, tuwrılıq, ádalat, muhabbat, sadıqlıq sıyaqlı pazıyletler jırlanadı, táġdir, ólim hám ólmeslik, ómir mazmunı, baxıtqa erisiw sıyaqlı mashqalalar ortaġa taslanadı. Morallıq ideal mashqalası hár bir kórkem shıġarmada ilgeri súriledi.
Ulıwma alġanda, moral`sız kórkem shıġarmanıń bolıwı múmkin emes, barlıq iskusstvo shıġarmaları ushın ádep-ikramlılıq ulıwmalıq negiz áhmiyetine iye. 
Bundan tısqarı iskusstvo etika násityalawshısı, morallıq tárbiyanıń eń qolay quralı sıpatında da kórinis tabadı. Óytkeni, kórkem ádebiyattıń, kino iskusstvosı, súwretlew iskusstvosı hám teatr iskusstvosınıń, ásirese, bunda áhmiyeti teńsiz. Bul iskusstvo túrleri jaslarda morallıq idealdı qáliplestiriwde úlken xızmet kıladı. Moral`diń ilim menen óz-ara baylanıslılıġı máselesi de mańızlı. 
Ásirese, moral`diń sociallıq ilimler menen baylanısı ózine tán bolıp tabıladı. Óytkeni, kóp ġana ilimiy kóz-qaraslar, teoriyalar insandı tikkeley yaki qıya túrde joqarı ádep-ikramlılıq iyesi, danıshpan hám hadal insan bolıwġa shaqıradı.
Lekin ayırım teoriyalar da bar, olardı ádep-ikramsız dep ataw orınlı. Buġan kóplep mısallar keltiriw múmkin. Mısalı, ataqlı «Mal`tus teoriyası». Anglichan ekonomika teoretigi Mal`tus (1766-1834) ilgeri súrgen ideyaġa kóre, xalıq geometriyalıq progressiyaġa, tutınıw ónimleri arifmetikalıq progressiyaġa muwapıq rawajlanadı. Xalıq ósip barıp, jer júzinde jarlılıq, azıq-awqat jetispewshiligi júzege keledi. Sol sebepli urıslar alıp barıw tábiyiy jaġday sıpatında ózin aqlaydı. Mal`tus bul orında urıstı násiyatlaw menen ádep-ikramsızlıqtıń eń joqarı kórinisin júzege shıġarmaqta.
Málim bolġanınday, barlıq ilimler, atap aytqanda, tábiyiy ilimler hár biri óz tarawında haqıyqattıń ayan bolıwına xızmet qıladı. Moral`diń aqırġı nátiyjesi bolsa insandı haqıyqatqa alıp barıw, onı kámil janzat etip tárbiyalaw bolıp tabıladı. Ane usı noqatta moral` hám ilim tikkeley múnásibetke kirisedi. Áyne payıtda ilim-bilimde erisilgen dún`yaġa belgili tabıslar insaniyat jámiyeti aldına jańadan-jańa morallıq wazıypalar hám mashqalalardı qoyadı. Atap aytqanda, sońġı payıtlarda ilim-texnika progresiniń joqarı dárejesi hám ekologiyalıq krizislerdin júzege shıġıwı sebepli ekologiyalıq etika sıyaqlı moral` áleminiń jańa baġdarları júzege keldi; noosferadan yaki basqasha aytqanda texnosferadan etosferaġa – morallıq ortalıqqa ótiw zárúrligi insaniyat jámiyetiniń morallıq mádeniyatı aldındaġı eń aktual wazıypa sıpatında qoyılmaqta. Sol sebepli texnikalıq ilimler progresiniń náwbettegi basqıshları tek moral` talaplarına sáykes, aytıw orınlı bolsa, morallıq qadaġalaw astında ámelge asıwı lazım. 
Moral` usı sociallıq qubılıslar orayında turadı. Ol tek oraylıq sociallıq qubılıs, bálkim basqa sociallıq qubılıslardı háreketlendiriwshi mánawiy kúsh sıpatında kórinis tabadı. Onı shetlep ótiwge umtılıw hár qanday ideologiyanı kriziske alıp baradı, jámiyetti haqıyqıy mánisindegi mánawiyattan mahrum qıladı. Usı kóz-qarastan qaraġanda, Birinshi Prezident Islom Karimovtıń: «Haslın alġanda, ádep-ikramlılıq – mánawiyattıń ózegi» degen sózleri joqarıdaġı pikirlerimiz ushın tábiyiy juwmaq bolıp jańlaydı. Haqıyqatında da, ádep-ikramlılıq mánawiyat sistemasındaġı eń tásirsheń, eń baquwat halqa, onısız adamzat mánawiyatınkóz aldına keltiriw múmkin emes.