6-tema. Uzaq múddetli aktivler esabi reje

6.5. Materiallıq emes aktivlerdiń ekonomikalıq áhmiyeti, bahalanıwı, gruppalanıwı hám normativ-huqıyqıy tiykarları
Ózbekstan Respublikasınıń negizinde múlktiń mámleketlik forması bolǵan rejeli ekonomikadan xojalıq júritiwdiń bazar modeline ótiw proсessinde jańa múlk formaları, sonnan jeke múlktiń payda bolıwı sebepli buxgalteriya esabı sistemasında da túp ózgerisler qılıw zárúrligi tuwıldı.
Esaptıń hár bir bólimi hám analitikalıq metodlarınıń kópshiligi ámelde teoriyalıq, metodikalıq jantasıwdı hámde tiykarlawdı talap qıladı. Bazar ekonomikasına ótiw menen esapta júzege kelgen mashqalalardı sheshiw jolları hámde paydalanılatuǵın túsiniklerdiń kólemi keńeydi. Biraq, buxgalteriya esabınıń teoriyalıq tiykarları, olardıń mánisi hám maqseti ózgermesten qaldı. Finanslıq esabatlardıń elementleri bolǵan aktiv hám passivlerdiń jańa kórinisleri, olardı bahalaw metodları, finanslıq nátiyjelerdi esap-kitap qılıw hám qárejetlerdi esapqa alıw jolları, informaсiyalardı toparlarǵá ajıratıwshı esap betler rejesiniń jańa kórinisi óz sáwlesin taptı. Ásirese, buxgalteriya esabı sistemasında jańa túsinik materiallıq emes aktivler, yaǵnıy «kórinbes aktivler» (intangible asseс)di bahalaw, esapqa alıw, amortizaсiyanı esaplaw usılları, sonday-aq, likvidaсiya qılıw tártiplerin bayan qılıwdı talap etedi.
Materiallıq emes yamasa «jasırın» aktivler quramına fizikalıq, áshkara formasına iye bolmaǵan, lekin xojalıq júritiwshi sub’ektke dáramat keltiriwshi qarjılar kiritiledi. Materiallıq emes aktivler esabı buxgalteriya esabı esap betler rejesi, «Buxgalteriya esabı tuwrısında»ǵı Nızam hám buxgalteriya esabı milliy standartlarında, ásirese, «Materiallıq emes aktivler» hámde «Ilimiy izertlew hám tájiriybe-konstruktorlıq óndiriske qárejetler» dep atalǵan 7- hám 11-sanlı buxgalteriya esabınıń milliy standartlarında bayan etiledi.
«Materiallıq emes aktivler» atlı 7-sanlı BEMSna muwapıq, materiallıq emes aktivler - kárxana tárepinen olardan islep shıǵarıw, islerdi orınlaw, xızmetler kórsetiw yamasa tovarlardı satıw proсessinde paydalanıw maqsetinde yamasa administrativlik hám basqa funksiyalardı ámelge asırıw ushın uzaq múddet dawamında tutıp turılatuǵın, materiallıq-zatlay mazmunǵa iye bolmaǵan mal-múlk ob’ektleri esaplanadı.
Materiallıq emes aktivler quramına fizikalıq, áshkara (kórinip turatuǵın) formaǵa iye bolmaǵan, lekin kárxanaǵa dáramat keltiretuǵın qurallar kiredi.
Ulıwmalıq túrde materiallıq emes aktivler degende sanaat hám aqıl múlk ob’ektleriniń qunı, múlk huqıqı ob’ekti sıpatında tán alınatuǵın basqa usıǵan uqsas múlklik huqıqlar, sonday-aq, uzaq múddetli shıǵınlar túsiniledi.
Materiallıq emes aktivler táripi aktivten xojalıq xızmetinde paydalanılıwı hám fizikalıq mániske iye bolmaslıǵın (pul emesligi) talap qıladı. Aktivlerdiń yuridikalıq huqıqları, sonnan, múlk huqıqı túrinde bolǵan hám olardan uzaq múddet dawamında paydalanıw múmkin bolǵan halda fizikalıq kóriniske iye bolmaǵan aktivler materiallıq emes aktivler táriypine juwap beredi.
Aktivtiń yuridikalıq huqıqın belgileytuǵın shártnama usı huqıq penen kórsetiw jolı menen belgileniwi múmkin emes. Bunday aktivler zárúr ekenligin belgilew ushın xojalıq júritiwshi sub’ektke usı aktivten qanday paydalar alınıwın anıqlaw imkánın beretuǵın bir qatar faktorlardı esapqa alıw lazım.
Xojalıq júritiwshi sub’ekt xojalıq xızmeti proсessinde materiallıq emes aktivlerdi satıp alıw, rawajlandırıw hám kóbeyittiriw boyınsha minnetlemeler aladı. Kárxananıń materiallıq emes aktivleri quramında patentler, liсenziyalar, aqılıy múlk hám sawda markaları sáwlelendiriledi. Jalǵız huqıqlar, kompyuter dástúrlerin támiyinlew, avtorlıq huqıqları, qarıydarlardıń dizimleri, liсenziyalar, marketing huqıqları, import kvotaları, shólkemlestiriw qárejetler (jańa xojalıq júritiwshi sub’ektti payda etiw qárejetleri yaǵnıy baslaw qárejetleri), nou-xau, bazar tuwrısındaǵı bilim, texnikalıq kónlikpeler hám basqalar ámeliyatta ushıraytuǵın materiallıq emes aktivke ápiwayı mısallar boladı.
Buxgalteriya esabında materiallıq emes aktivlerdi esapqa alıwdıń wazıypaları tómendegilerden ibarat:
1. Materiallıq emes aktivlerdi basqa aktivlerden ajıratılǵan halda toparlarǵa bólip, olardı esapqa alıwdı shólkemlestiriw;
2. Materiallıq emes aktivlerdi aǵımdaǵı esapta hám buxgalteriya balansında tiyisli standartlarǵa hámde normativ hújjetlerge tiykarılanıp tuwrı hám óz waqtında bahalaw;
3. Kárxanaǵa bar hám kem túsken materiallıq emes aktivler boyınsha buxgalteriya esabı standartlarına hámde normativ hújjetlerge tiykarılanıp amortizaсiya esaplaw;
4. Bar materiallıq emes aktivlerden zárúr jayda isbilermenlik hám isbilermenlikten nátiyjeli paydalanıwdıń shólkemlestiriw;
5. Gónergen, xojalıq ushın artıqsha bolǵan materiallıq emes aktivlerdi óz waqtında esaptan shıǵarıwdı támiyinlew;
6. Esaptan shıǵarılǵan materiallıq emes aktivler boyınsha finanslıq nátiyjelerdi tuwrı hám óz waqtında anıqlaw.