7- tema: Kásiplik tarawdagi’ qarama-qarsılıqlardıń psixologiyalıq tiykarları

Qarama-qarsılıq - social -psixologiyalıq mashqala bolıp, konfliktologiyaning tiykarǵı túsiniklerinen biri. Qarama-qarsılıq - talqılaw júrgiziwde, tekstte, teoriyada hám ulıwma predmet, hádiyselerde biri ekinshisin biykar etetuǵın eki oy-pikirdiń bar ekenligi hám olar ortasındaǵı munasábetler. Ol obiektiv álemdiń hám biliwdiń óz-ózinen háreketi hám rawajlanıwında kórinetuǵın boladı. Pán tariyxında dáslepki qarama-qarsılıqlar konsepsiyası Geraklitga tiyisli bolıp tabıladı, yaǵnıy «abadiy payda bolıw» tek qarama-qarsılıqlardıń birligi retindegine múmkin. Bunnan usıdan ayqın boladı, «ziddiyat» túsinigi «nizo» túsinigine qaraǵanda keńlew mánisti kásip etip, ózinde hádiyse, waqıya, process, zat hám predmetler hám de insanlar pikiri ortasındaǵı óz-ara uyqaspawshılıqni, yaǵnıy qarama-qarsılıqtı sáwlelendiredi.
Daw bolsa ala-awızlılıq yamasa qarama-qarsılıq arqasında tuwılǵan jaǵday, munasábet, kelispewshilik.
Daw jámiyettegi gruppalar yamasa individler ortasındaǵı antoganizm, ol eki qıylı bolıwı múmkin. Birinshisi, eki yamasa odan artıq individ yamasa gruppalar ortasında mápler dúgilisiwi júz beriwi, ekinshisi, óz-ara gúreske aktiv qosılıwı. Mápler zidligi mudamı da ashıq gúreske alıp kelebermeydi.
Qarama-qarsılıqlardıń psixologiyalıq qásiyetlerin úyreniw shólkem xızmetkerleri ushın da zárúrli áhmiyetke iye boladı. Shólkem keńseleri xızmetkerleri óz xızmet iskerliginde maishiy qarama-qarsılıqlardan tartıp, tap ayıpkerler ortasındaǵı qarama-qarsılıqlarǵa shekem dus kelediler. Sol sebepli olar qarama-qarsılıqlı jaǵdaylarda sharayattan tez shıǵıp ketiwi, shıqqanda da tuwrı jol tabıwı, qarama-qarsılıqtı sheshiwi shárt, sebebi qarama-qarsılıq yamasa unamlı, yamasa unamsız nátiyje menen tawsıladı.
Qarama-qarsılıq social psixologiyada mámilediń aynıwı yamasa psixologiyalıq tárepten ishki psixik keliwmovchilik bolıp tabıladı. Ulıwma alǵanda, qarama-qarsılıq insanlar ortasında social hám jeke máselelerdi sheshiwde payda bolatuǵın jaǵday, lekin hár qanday qarsılıq qarama-qarsılıq bo'lavermaydi.
Adamlar bir-biriniń pikiri menen keliwmasligi, tartısıwı múmkin, hár biri óz pikirinde qaladı hám baribir kóbinese kelisip islewge májbúr boladılar. Qarama-qarsılıq, geyde unamawshılıq, unamsız emotsiya, túsinbew, kóre almaslik hám basqa sebepler qarama-qarsılıqtıń kelip shıǵıwına sebep boladı. Qarama-qarsılıq tekǵana qarama-qarsılıq, sonıń menen birge, ayriqsha gúresiw ham bolıp tabıladı. Hár eki tárep de bunday jaǵdayda ózlerin aqsha dep biliwedi hám óz qarawları ushın gúresediler. Qarama-qarsılıq qarama-qarsılıqlar negizinde júzege keledi, onı álbette sheshiw kerek, sebebi busiz turmıs normada dawam etpeydi.
Joqarıda aytıp ótilgenlerdi analiz etip, psixologiyalıq kózqarastan «ziddiyat» túsinigin tómendegishe xarakteristikalaw múmkin. Qarama-qarsılıq shaxslar ortasındaǵı qarawlar, qızıǵıwshılıqlar, qarama-qarsılıqlar nátiyjesinde júzege kelgen psixologiyalıq jaǵday bolıp, adamlardıń óz-ara sherikligi processinde júzege keledi. Qarama-qarsılıq bar orında rawajlanıw bar, usı waqıtta, belgili mániste keyin basıp qaytıw da gúzetiledi.
Ulıwma alǵanda, qarama-qarsılıq adamlardıń psixologiyalıq dúzılıwǵa baylanıslı bolsa -de, biraq turmıstıń ózi qarama-qarsılıqsız bolıwı múmkin emes. Qarama-qarsılıqlardı bahalaw hám analiz etiw olardı túrlerine kóre gruppalaw hám sistemalashtirishni talap etedi.
Sotsiologlar qarama-qarsılıqlardıń makro yamasa mikro dárejesine, tiykarǵı tiplerine, yaǵnıy sociallıq-ekonomikalıq, milliy-etnik, siyasiy tábiyaatına itibar berediler. Yuristler bolsa ishki hám sırtqı sistemalı qarama-qarsılıqlar, olardıń kórinetuǵın bolıw tarawı, sonıń menen birge, maishiy-shańaraqqa tiyisli, materiallıq jáne social miynet hám de bazar ekonomikası processinde keń xojalıq baǵdarı daǵı finanslıq hám múlkshilik dawlarǵa ajratadılar.
Basqarıwda qarama-qarsılıqlardı klassifikaciyalaw konflikttiń elementleri, jeke jaǵdayları, olardıń ayriqsha kórinetuǵın bolıw sebeplerine, tartıslı jaǵdayǵa, motivlariga, qızıǵıwshılıqlarǵa bólek shaxstıń iskerligi, social gruppa (jámáát) hám jámiyet maqsetlerine súyene otirip ámelge asıriladı.
Qarama-qarsılıqlardı socialliq ómirde kórinetuǵın bolıw formasına qaray tómendegi túrlerge ajıratıw múmkin:

• 
  ekonomikalıq qarama-qarsılıqlar (insanlardıń materiallıq ekonomikalıq iskerligi sheńberinde payda boladı );
  
• 
  ijtimoiy qarama-qarsılıqlar (sotsial gruppalardıń social qásiyetlerinen kelip shıǵadı );
  
• 
  sinfiy qarama-qarsılıqlar (social klasslar ortasındaǵı ayırmashılıq tiykarǵı daw deregi);
  
• 
  siyosiy qarama-qarsılıqlar (belgili gruppalardıń mápleri sheńberindegi gúres);
  
• 
  mafkuraviy qarama-qarsılıqlar (dúńyaǵa kózqaraslar ortasındaǵı tavofutlar tiykarında payda boladı );
  
• 
  madaniy qarama-qarsılıqlar (túrli mádeniyat wákilleri ortasındaǵı dúgilisisler processinde payda boladı );
  
• 
  aksiologik qarama-qarsılıqlar (keri qádiriyatlarǵa iye hár túrlı gruppalardı basqarıw áqibeti formasında );
  
• 
  pozitsiyali qarama-qarsılıqlar (shólkemlestirilgen munasábetler dúzilisindegi ornına qaray parq etiwshi mápleri bir-birine qarsı social gruppa yamasa shaxslar ortasında vujudga keliwshi dawlar ).
  
• 
  Adamlar ortasındaǵı óz-ara munasábettiń túrli jaǵdaylarına qaray, dawlardı ketirib shıǵarıwshı sebeplerdi tómendegi úsh gruppaǵa ajıratıw múmkin:
  
• 
  mehnat processindegi;
  
• 
  shaxslararo munasábetlerdegi psixologiyalıq ayrıqshalıqlar, simpatiya hám antipatiya, materiallıq hám etnik ayırmashılıqlar, baslıqtıń jaman kommunikatsiyaǵa egaligi hám basqalar ;
  
• 
  Topar aǵzalarınıń ayriqshalıǵı, mısalı, emotsional jaǵdayların basqara alıw uquviga iye emesligi, agressivligi, kommunikabellik hám taktning jetiwmasligi.
  

Qarama-qarsılıqtıń ayriqsha ayrıqshalıqı buzıw hám buzılıw xarakterine egaligi bolıp tabıladı. Qarama-qarsılıqlı jaǵday jámááttiń aynıwına, odaǵı socialpsixologik sharayattıń jamanlashuviga alıp keledi. Qarama-qarsılıqlı jaǵdaydı sheshiw ushın onıń dúzilisin úyrenip shıǵıw kerek.
Shólkem keńseleri xızmetkerleri iskerliginde de qarama-qarsılıqlı jaǵdaylardı baqlaw múmkin. Bul jaǵdaylar belgili bir nosog'lom psixologiyalıq ortalıq, mısalı xızmetkerlerdiń biri-birleri yamasa basshılar menen óz-ara keliwa almasligi tiykarında júzege kelisiw múmkin. Usı mánisten alıp qaraǵanda qarama-qarsılıqlı háreketlerdiń de óz diapazonı bar, birpara qarama-qarsılıqlı jaǵdaylarda shaxs raxibin jeńiw ushın hámme múmkinshiligin jumısqa saladı, xızmet degi shaxslardı aralastıradı, ózleriniń strategiyası hám taktikasini islep shıǵadı. Qarama-qarsılıqlı jaǵday bolsa social psixologiyalıq ortalıqtı júzege keltiredi. Social psixologiyalıq kózqarasınan qaraǵanda qarama-qarsılıqtıń júzege keliwinde shaxslarınıń bólek qarawları, shaxslararo jáne social gruppalar ortasındaǵı munasábetler sebep bolıwı múmkin. Social psixologiyalıq jóneliste (aspektda) qarama-qarsılıq hár túrlı sebep menen baylanıslı boladı. Mısalı, maqset, dúńyaǵa kózqaras tuwrı kelmeydi, nátiyjede antipatiya júzege keledi.
Birinshi basqısh - qarama-qarsılıqtıń júzege keliwineshe bolǵan jaǵday hám qarama-qarsılıqtıń júzege keliwinde ishki qarama-qarsılıqlardıń payda bolıw dáwiri. Bul basqıshda eki tárepte de ishki psixik kúsh jıynalıp baradı hám olar bunı bir-birlerine bildirmaydilar.
Ekinshi basqısh - qarama-qarsılıqtıń qáliplesiwinde sırtqı tásir kúshleri maydanǵa shıǵadı. Bul davrada qarama-qarsılıqtı eki tárep de biladi, lekin olar sanalı, sanalı háreket qılıwadı. Hár túrlı maǵlıwmatlar jıynalǵan tárepke qarama-qarsılıq kúsheyip baradı jáne bul olardıń jumıs iskerligine unamsız tásir kórsetedi.
Úshinshi basqıshda eki tárep de ashıq gúreske ótip aladı, ekewinen biri qayırqomlıq bildirse, qarama-qarsılıq belgili mániste yumshaydi, biraq belgili waqıtqa shekem ishki psixik qarama-qarsılıq saqlanıp qaladı. Eger hár eki tárep de qayırqomlıq bildirmasa, ol halda psixologiyalıq jarılıw júzege keledi hám ekewinen qandayda-birı jeńis qazangunga shekem gúres dawam etedi. Bul basqıshda da eki tárep hámme múmkinshiliklerin jumısqa saladı.
Tórtinshi basqıshda bir-birleriniń háreketlerin analiz etip rásmiy bolmaǵan bahalaydı. Eger olardaǵı qızıǵıwshılıq bir-birine tuwrı kelse, orta daǵı qarama-qarsılıq susayadi hám jaǵdaydan shıqsa boladı.
Besinshi basqısh - ótip ketetuǵın, turaqlı jaǵday. Bul basqıshda process ótip ketkennen keyin oǵan rásmiy hám rásmiy bolmaǵan baha beriledi. Bolıp ótken waqıyaların eslewde tárepler ózlerinde qolaysız jaǵdaydı seziwedi.
Altınshı basqısh - tamaman jańa psixologiyalıq jaǵday bolıp, qarama-qarsılıq rawajlandiriwdiń aqırında, yaǵnıy jaza qollanılǵanınan keyin qatnasıwshılardıń jámáát degi poziciyasi ózgeriwinen keyin payda boladı. Bul dáwirde unamlılıq júzege keledi, tek haqıyqattı júzege shıǵarıw ushın háreket etiledi.
Ka’sipkerlerinin’ iskerliginde ushraytuǵın qarama-qarsılıqlardı tómendegishe klassifikaciyalaw múmkin:
1) mazmunına kóre;
2) tereńlashganligi hám ótkirligine qaray;
3) dawam etiw waqtine kóre (qansha waqıt dawam etedi);
4) social jaǵdayına qaray;
5) anıqlama beriwdiń formasına qaray.
Qarama-qarsılıqta adamlardıń etikalıq sapaları, shárt-shárayatlar esapqa alınadı. Xızmetker birpara shaxslar yamasa basshılardıń tártip-qaǵıydaların, qorlawların kótere almaydı, nátiyjede qarama-qarsılıq kelip shıǵadı.
Qarama-qarsılıq xızmetkerdiń ózin ózi bahalawı, sonıń menen birge, onı basqalar, yaǵnıy basshı yamasa jámiyetshilik tárepinen bahalanishi. Insan bárháma ózin ózi joqarı bahalawǵa háreket etedi, baslıq tárepinen birpara unamsız omonlari (kemshilikleri) aytilsa, olar ortasında qarama-qarsılıq kelip shıǵadı. Eger shaxs óz múmkinshiliklerin kóbirek bahalasa, bunday jaǵdayda da qarama-qarsılıq júzege keledi.
Qarama-qarsılıqtı júzege keltiretuǵın bir qansha faktorlar ámeldegi:
1) baslıq tárepinen xızmetkerge berilgen baha menen xızmetkerdiń ózine ózi bergen bahası ortasındaǵı ayırmashılıq.
2) baslıq hám jámiyetshilik tárepinen bahalawdıń tuwrı kelmewi;
3) shaxstıń ózin ózi bahalawı menen onı jámiyetshilik tárepinen bahalanishining tuwrı kelmewi;
4) shaxstıń basqalar tárepinen bahalanishi.
Qarama-qarsılıq ápiwayı hám ótkir (tereń) qarama-qarsılıqǵa bólinedi:
Ápiwayı qarama-qarsılıq jaman psixologiyalıq jaǵdayda júzege keledi, insan ózin túsintira almay qaladı, bunday jaǵdayda kóbinese keyipi joq, dep tusintiriledi.
Ótkir qarama-qarsılıqta shaxs joqarı emotsional, ózin basqara bilmew, baylanıs degi qopallıǵı menen ajralıp turadı. Eń qizig'i, bul shaxslar tábiyaatında qorqıtıw tiykarǵı orındı iyeleydi. Bul qarama-qarsılıqta, ne bolıwınan qaramastan, raxipti jeńiliwge ushıratıw zárúrli esaplanadı.
Qarama-qarsılıq qısqa múddetli hám uzaq múddetli boladı :
Qısqa múddetli qarama-qarsılıq belgili waqıt - úsh kungacha dawam etedi, uzaq múddetli qarama-qarsılıq bir yamasa bir neshe jılǵa sozılıwı múmkin. Uzaq múddetli qarama-qarsılıq maishiy xarakterde bolıp, olardıń 70% 6 ayǵasha dawam etedi.
Qarama-qarsılıq social mánisine kóre arzigulik yamasa arzımas boladı :
Eger qarama-qarsılıq kózaba etilse hám jámiyetshilikke qarsı bolsa, bul arzigulik qarama-qarsılıq bolıp tabıladı. Arzımas qarama-qarsılıq máseleniń mánisine tereń túsinbew áqibetinde kelip shıǵadı. Bunı sonday anıqlama beriw múmkin: shaxs xarakterindegi kemshiliklerdi túsinse hám olardı tuwrılawǵa háreket qilsa, bul arzimaydigan qarama-qarsılıq dep ataladı. Mısalı, shaxs bilmasdan ekinshi bir shaxstıń oyog'ini basıp alsa yamasa turtib jiberse, ekinshi shaxstıń bunnan jahli shıqsa hám oyog'ini basqan adam odan keshirim so'rasa, bunday qarama-qarsılıq qısqa múddetli bolıp arzımas esaplanadı.
Qarama-qarsılıq ózi kóriniske kóre, ashıq hám jabıq boladı :
Ashıq qarama-qarsılıqta hámme bul jaǵdaydı biliwedi, qarama-qarsılıqlasqan tárepler bolsa bir-birinen óz niyetlerin jasıradı, lekin kerek waqıtta óz qarawların jarıyalaadılar.
Qarama-qarsılıqtı júzege keltiretuǵın obiektiv hám subyektiv sebepler bar.
Obiektiv sebeplerge jumıstı shólkemlestiriw degi kemshilikler, normativ hújjetlerdiń jetilisken emesligi, xızmet degi (ishdagi) qıyın sharayatlar, qarawlardıń tuwrı kelmewi hám taǵı basqalar kiredi.
Subyektiv sebepler shaxstıń ayriqshalıǵı, mádeniyat tómenligi, tárbiyanıń jetiwmasligi, shaxs xarakterindegi kemshilik, ózine joqarı ataq beriw, psixologiyalıq tárepten tárepleriniń bir-birine tuwrı kelmewi, jámááttiń ayriqshalıǵı menen baylanıslı jaǵdaylar, psixologiyalıq sharayatlardı qolaysızlıǵı, unamsız kóriniske iye bolǵan kishi gruppalar, unamsız emotsial gruppalar hám taǵı basqalardı óz ishine aladı.
Óndiristegi kemshiliklerge miynet jámáátinde miynetti bólistiriw, materiallıq hám ruwxıy xoshametlew degi teńsizlikler kiredi. Adamlardı qánigeligine qaray jaylastırmaslik hám taǵı basqarishdagi kemshilik bolıp, psixologiyalıq tárepten jámáát degi ortalıqtı buzadı. Jámáát degi kisiler (gruppalar ) arasında da keliwmovchiliklar bolıwı múmkin.
Qarama-qarsılıqtı klassifikaciyalaw qásiyetlerine tıykarlanıp ajratıladı. To'qnashish dárejesi hám formasına kóre qarama-qarsılıqlardı ashıq (tartıs -tartıs, jánjel hám basqalar ) hám jabıq túrdegi (túp maqsetlerdi yashirib, zimnan tásir ótkeriw); tosınarlı payda bolıp qoluvchi (stixiyali) hám aldınan joybarlastırılǵan dawlarǵa ajıratıw múmkin.
Qarama-qarsılıqlar kommunikativ tárepten jónelgenligi, bir-birine baylanıslı yamasa tobeligiga qaray gorizontal vertikal dawlarǵa ajratıladı. Baǵınıw hám bo'ysunmaslik munasábetine muwapıq aralash túrde de bolıwı múmkin. Tiykarǵı qarama-qarsılıq vertikal jónelis alıp, ol jaǵdayda («yuqoridan quyiga yamasa tómenden joqarıǵa») konfliktlashuvchi tárepler ortasında talay ayırmashılıqlar hám teńsizlik húkimranlıq etedi (mısalı, baslıq menen xızmetker, jumıs beretuǵın menen jumısshı ). Bunday jaǵdaylarda olardıń kúshleri (status) birdeyde bolmaydı.
Masshtabı hám dawam etiw waqtine kóre qarama-qarsılıqlar ózinde shólkemdiń bir bólim xızmetkerleri, qandayda bir-bir region yamasa bólek alınǵan tarmaqtaǵı, sonıń menen birge, shólkemdiń pútkil xızmetkerleri, xalıq xojalıǵınıń belgili tarmaqtaǵı jumısshıları konfliktke qatnasıwına kóre lokal konfliktke ajratıladı.
Ádetde bunday dawlar shólkem degi jetispewchiliklar sebepli pikir hám qarawlar ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar, qawipsizlik, miynet shártnamaların orınlaw hám basqa túrdegi jámáát shártnamaları, mıynet haqı hám miynet sharayatları sebepli payda bolıwı gúzetiledi.
Qarama-qarsılıqlar hal etilish hám basqarilish usılına kóre yon bermaslik hám moyınlamaw áqibetinde júz beretuǵın antogonistik hám de máp, maqset, qarawlardı jaqınlastırıw, pikirler túrli-tumanlıǵın saplastırıw maqsetinde jol qoyılatuǵın kompromistik (mawasasozlikka) túrlerge ajratıladı.
Qarama-qarsılıqlardı bunday túrlerge ajıratıw shártli bolıp, olardıń turlanishi ortasında keskin shegara qoyıw joq, biraq ámeliyatda dawlar shólkemlestirilgen, vertikal, shaxslararo, gorizontal, ashıq, gruppalararo hám basqalar tárzde payda boladı.
Qarama-qarsılıqlar tuwrısındaǵı ádetiy qıyallar arnawlı izertlewler járdeminde unamsız ayrıqshalıqǵa iye ekenligi tastıyıqlanadi. M. Doychning jumıslarında qarama-qarsılıqlar teoriyalıq tárepten analiz etilip, olar destruktiv hám produktiv túrlerge ajratıladı.
Destruktiv qarama-qarsılıqtı anıqlaw kúndelik qıyallar menen sáykes keledi. Áyne bul tipdagi daw óz-ara tásirlashuvda túrme-túrlıqtı kórsetedi hám pikirler taptalishiga alıp keledi. Destruktiv qarama-qarsılıq kóbinese sebepke baylanıslı bolmaǵan halda shaxstıń stresske túsiwine alıp keledi. Onıń ayriqsha belgiler daw júz bolıwına qızıǵıwshılar sanınıń artpaqtası, olardıń tartıslı háreketleri, bir-birlerine salıstırǵanda unamsız qarawlarǵa iyelikleri hám bildirilip atırǵan pikirlerdiń keskinliginde ańlatpalanadı. Basqa bir belgisi retinde konfliktte opponentning páziyletlerin, óz-ara tásirlashuv jaǵdayların nadurıs aqıl etiwi hám seriklerge isenimdi oǵada artıp ketiw názerde tutıladı. Bul túrdegi dawlardı sheshiw talay quramalı bolıp, birden-bir jolı talay qıyınshılıq menen eriwiladigan mawasa (kompromiss) esaplanadı.