7- tema: Kásiplik tarawdagi’ qarama-qarsılıqlardıń psixologiyalıq tiykarları

Produktivqarama-qarsılıqtı mashqala jáne onı sheshiw maydanınan noqatı-názerler degi ayırmashılıqlar hám shaxslar ortasındaǵı awızbirshiliktiń joq ekenligi keltirip shıǵaradı. Bunday halda daw mashqalanı hár tárepleme túsiniwdi, serikler motivatsiyasın, basqa kózqaraslardı qorǵawların talap etedi.
Bunnan tısqarı, M. Doych qarama-qarsılıqtı altı túrge boladı hám jınayattı ashıwda tekǵana onıń metodologiyasi, sonıń menen birge, ámeliy roli de zárúrligini aytıp otedi.
1) haqıyqıy qarama-qarsılıq ;
2) tosınarlı qarama-qarsılıq ;
3) bilmey aralasıp qalǵan qarama-qarsılıq ;
4) nadurıs aytılǵan qarama-qarsılıq ;
5) jabıq jaǵday daǵı qarama-qarsılıq ;
6) ótirik qarama-qarsılıq.
Qarama-qarsılıq obiektine ol jaǵdayda qatnasıw etiwshıler tárepinen qolǵa kirgiziwge qaratılǵan ayqın materiallıq yamasa ruwxıy qádiriyatlar kiredi.
Qarama-qarsılıq subyekti retinde qádiriyatlar haqqındaǵı qıyallardı, qızıǵıwshılıq hám mútajliklerin kórinetuǵın etiwshi shólkem xızmetkerleri xızmet etedi.


2. Kásiplik daw hám dúgilisiwlerdi sheshiwdiń psixologiyalıq usılları
Házirgi kúnde jámáátte tabısqa erisiw administraciya hám xızmetkerler iskerligin tuwrı shólkemlestiriw tiykarında ruwxıy -etikalıq ortalıq jaratıwdı talap etpekte.
Shólkem keńseleri jámáátlerinde hár bir xızmetker social psixologiyalıq ortalıq jaqsı bolıwına juwapker hám májbúr esaplanadi. Tek sonday sharayattaǵana qoyılǵan máseleler maqsetke muwapıq, tapsırmalar waqıtında atqarılıwı hám shaxstıń qáliplesiwi normada keshiwi támiyinlenedi.
Biraq shólkem keńseleri jámáátlerinde de birpara joqarıdaǵı sıyaqlı tartıslı jaǵdaylar júz berip turadı.
Dawlardıń unamsız aqıbetlerin jónge salıw sheshiw olardı hár tárepleme úyreniwdi talap etedi. Buǵan bolsa jámáátti jaratıw óz-ara jıllı social psixologiyalıq ortalıqtı jaratıw arqalı erisiw múmkin.
Házirgi kúnde dawlardı nátiyjeli saplastırıw jámáát degi psixologiyalıq ortalıqtı jaqsılawǵa, sheriklikte islew natiyjeliligin támiyinlewge qaratılıp atır.
Mashqala tartıslı jaǵday payda bolgandagina onıń basqa elementleri ortasındaǵı baylanıslılıqtı keltirip shıǵaradı. Bul modeldi hár qanday iskerliktegi dawlardı anıqlama beriwge tiykar qılıp alıw múmkin. Biz tómende shólkem jámáátlerindegi dawlardı analiz qılıwda bunı inabatqa alamız.
Shólkem jámáátlerindegi dawlardı analiz qılıw jáne onı sheshiw zárúrshiligi payda bolǵanda, daw quramındaǵı hár bir elementtiń ornın anıq bahalawǵa tuwrı keledi. Dawlardı payda bolıwı jáne onıń aldın alıwda joqarıda keltirilgen formulaǵa bólek itibar qaratıw kerek.
Psixologiyalıq ortalıq toparıy máplerdi qandırıw, shaxslararo hám toparıy dawlardı sheshiwde ámelge asırilatuǵın baylanısde payda boladı hám kórinetuǵın boladı. Sol sebepli bul munasábetler túrlishe xarakter kásip etip, olar dos sıpatında, sheriklik, jarıs yamasa báseki, awızbirshilik, turpayılıq yamasa sanalı tártip-ıntızam formasında keshedi.
Psixologiyalıq ádebiyatlar analizinen kelip shıǵıp búydew múmkin, adamlardıń óz-ara munasábetleri kópshilik jaǵdaylarda besew tiykarǵı tásir kórsetiw usılı arqalı ámelge asıriladı : ıqtıqat, ishontirish, eliklew, tásir ótkeriw, májbúrlew.
Aytıp ótilgen usıllar shólkem keńseleri jámáátlerinde basshı hám xızmetkerler ortasındaǵı óz-ara munasábette de óz hákisin tabıwı tábiy. Sebebi birpara jaǵdaylarda, ayrıqsha jaǵdaylarda basshı tárepinen berilip atırǵan tapsırma hám buyrıqlardıń beriliw tártibi belgilengen shólkem Qaǵıydaına, shólkemdiń ishki tártip-qaǵıydalarına sáykes keliw hám kelmewine qaray tartıslı jaǵdaylardı payda bolıwı menen bahalanadı.
Eger basshı jámáátte jetkiliklishe poziciyaǵa iye bolsa, beriletuǵın buyrıq hám tapsırmalardıń atqarılıw tártibi tásir kórsetiwdiń ıqtıqat dárejesin kórinetuǵın etiwi múmkin. Keri jaǵdayda basshıqa qol astındaǵılardıń baǵınıwı ádewir sustlashadi.
Isenim hám orındıń joǵalıp ketiwi, baylanıs processlerinde shubha payda bolıwı hám basqalar da áyne tartıslı jaǵdaylardıń payda bolıwına jay házirleydi.
Shólkem jámáátlerindegi tartıslı jaǵdaylardıń kelip shıǵıwı menen baylanıslı úsh gruppa sabalarni keltirip ótiw múmkin:
1) jumısshı ortalıqtı shólkemlestiriwdegi kemshilikleri;
2) basqarıwshı xızmetkerler iskerligindegi kemshilikler, xızmetkerlerdiń bilim dárejesi, individual -psixologiyalıq qásiyetleri, potencialına kóre jumıstı bóliwlay bilmew;
3)jámáát ishindegi shaxslararo munasábetler menen baylanıslı kemshilikler.
Jámáát degi psixologiyalıq ortalıqtıń aynıwı hám qarama-qarsılıqlarǵa beyimlik tiykarında bir qatar kórsetkishler jatadıki, olardı psixologlar tómendegilerge ajratganlar:
-administraciyanıń jumıs iskerligi hám jámáát aǵzaları ortasındaǵı munasábetten qaniqmasligi;
- keyiptiń aynıwı ;
- baslıq menen xızmetkerler ortasında óz-ara túsiniwdiń joq ekenligi, baslıq yamasa xızmetkerdiń abırayǵa iye emesligi;
- jámáát aǵzalarında basqarıw hám ózin ózi basqarıw daǵı aktivlik dárejesiniń jetiwmasligi;
- jámáát aǵzalarınıń bir maqset jolında jipslashmaganligi;
- sanalı tártip-ıntızamdıń joq ekenligi;
- iskerlik nátiyjelerinen qaniqmaslik.
Kórinip turıptı, olda, jámáátte tartıslı jaǵdaylardıń kem hám psixologiyalıq ortalıqtıń normada bolıwı basshı shaxsı, xızmetkerlerdiń bilimi, joqarıdan berilgen tapsırma hám buyrıqlardı orınlaw daǵı atqarıwshılıq ıntızamı hám awızbirshiliklerine baylanıslı eken. Eger shólkem keńseleri jámáátlerindegi daw konflikttiń psixologiyalıq jáne social psixologiyalıq tábiyaatı, funksiyaları, tipologiyasi hám strukturasınan kelip shıqqan halda bahalansa, ámeliy tárepten konfliktke tán barlıq ayrıqshalıqlar kórinetuǵın bolıwı múmkinligin tastıyıqlasa boladı. Shólkem jámáátlerinde konflikttiń tómendegi túrleri kórinetuǵın bolıwı gúzetiledi.