7-Amaliy ish. Geologik xaritalarni o‘qishni o‘rganish va ularning xaritalarni shartli belgilari va masshtablari. Geologik kesma tuzish usullarini o’rgatish Ishning maqsadi

7-Amaliy ish.
Geologik xaritalarni o‘qishni o‘rganish va ularning xaritalarni shartli belgilari va masshtablari. Geologik kesma tuzish usullarini o’rgatish
Ishning maqsadi: Geologik kartalarni o’qish va ularning tularini, masshtablarini kartalarda o’rganish va talabalarga geologik kesma tuzish usullarini o’rgatish.
Umumiy tushuncha
Geologik xaritani qo’yidagi tartibda o’qish tavsiya etiladi:
1. Xaritaning nomi, masshtabi va qabul qilingan shartli belgilar bilnn tanishish.
Geologik kartalar yer shari yoki bir bo’lagining geologik tuziliahini mu’lum, masshtabda berilgan shartli belgilar asosida berilgan tekislikdagi gnilik tusviri¹ tushuniladi. Geologik kartalariga nazar solsak unda alomat belgilar (rungi, shlrixovkasi, harfli indekslari, gorizontal yoki texnologik yoziqlar) topogralik kartnni usos qiljb olib kartaga tushurilgan yoki unda daryolar, dengizlar, joy rel’efi huqida mn’lumotlar gorizontallar yordamida yoki boshqalar ko’rsatiladi.
Joyda (Yer yuzasida) nuqtalar orasidagi o'lchangan masofalar uzunligini gorizantal proyeksiyalarni qog'ozda kichraytirilish darajasiga mashtab deyiladi. Masshtabning kichraytirilish darajasiga qarab masshtabning yirik yoki maydaligi aniqlanadi.
Geologik xaritalari masshtabiga qarab bir necha turga bo’linudi:

1. 
   Obzorli;
   
2. 
   Kichik masshtabli;
   
3. 
   O’rta masshtabli;
   
4. 
   Yirik masshtabli;
   
5. 
   Mukammal masshtabli.
   

1.Obzorli xaritalar (1:2500000 va undan kichikrog’i, 1:5000000, 1:7500000, 1:10000000). Bu xaritalarda territoriyalar topografik jihatdan aneha umumlashtirilib, geologik tuzilishi to’g’risida ma'lumot beriladi.
2.Kichik masshtabli xaritalar (1:1000000, 1:500000 va undail kichikrog’i)- katta keng territoriyalaming, ayrim davlatlaming, bir butun materiklaming yoki butun dunyoning geologiya tuzilishi to’g’risida ma'lumot beradi. Kichik masshtabli xaritalarning topografiya asosi odatda juda soddalashtirilgan bo’ladi. Bunda masshtabli xaritalarda daryolar, katta qishloqlar, dengiz va ko’l chegaralari ko’rsatilgan.
3.O’rta masshtabli xaritalar (1:200000, 1:100000) ayrim territoriya geologiyasining asosiy tomonlarini tasvirlovchi geologik xarita hisoblanadi va bu xarita asosida qazilma konlarini qidirish ishlari rejalashtiriladi. O’rtacha bo’lgan territoriyalarda tarqalgan stratigrafiya va tektonik elementlar, magma jinslar, foydali qazilmalar tasvirlanadi.
4.Yirik masshtabli xaritalar (1:50000, 1:25000) ham aniq topografik xarita asosida tuziladi. Bu xaritada foydali qazilmaning topilish istiqbollari aniqlangan rayonning mukammal geologik tuzilishi, gidrotexnika kabi qurilishlarning istiqbollari aniqlangan bo’ladi.
Yirik masshtabli xaritalar faqat yer yuzining geologik tuzilishinigina emas, yerning chuqur qismi to’g’risida ham ma'lumotlar olishga imkoniyatlar berishi lozim.
5.Mukammal geologik xaritalar (1:10000 va undan kattarog’i) maxsus topografik xarita asosida tuziladi. Bu xaritalarda ayrim foydali qazilmalarning yotishi, tarqalish qonuniyatlari to’liq ifodalanadi
Xarita(lar)da tasvirlanadigan hududni chegarasini aniqlash va uni xarita ramkalariga nisbatan joylashtirish, ramkaning ichida va undan tashqarida xaritaning nomini, masshtabini, legendasini, har xil qo'shimcha kesma xaritalarni va boshqa shunga o'xshash ma’lumotlami ishning maqsadiga muvofiq joylashtirishga komponovka¹ deyiladi.
Geologik kartalar hosil bo’lish sharoitiga ko’ra qo’yidagi turarga bo’linadi:.

1. 
   Litologik kartalar, bularda tog’ jinslari har xil tarkibdagi qum, tuproq ohaktoshlaming qatlamlari aks topgan.
   
2. 
   Gidrogeologik kartalar, bu kartalarda yer osti suvlaming tarqalish hududi, sathi, ularning sifati, tarkibi ko’rsatiladi.
   
3. 
   Foydali qazilmalar kartasi.
   
4. 
   To’rtlamchi yotqiziqlar kartasi.