7-Amaliy ish. Geologik xaritalarni o‘qishni o‘rganish va ularning xaritalarni shartli belgilari va masshtablari. Geologik kesma tuzish usullarini o’rgatish Ishning maqsadi

7.1-jadval.
Metrik o'lchovlar sistemasida xaritalarni masshtabi

Xaritani sonli masshtabi	Xaritani Nomi	Xaritadagi 1 sm. oraliqqu joyda to'g'ri keladigan masofa	Xaritadagi 1 sm^2 yuzaga joyda to'g'ri keladigan maydon	Joydagi 1 km masofaga xaritada to'g'ri keladigan oraliq
1:5 000	besh mingli	50 m.	0,0025 km^2 = 0,25 ga	20 sm.
1:10 000	o’n mingli	100 m.	0,010 km^2 = 1 ga .	10 sm.
1:25 000	yigirma besh mingli	250 m.	0,0625 km^2 = 6,25 ga	4 sm.
1:50 000	ellik mingli	500 m.	0,25 km^2 = 25 ga	2 sm.
1:100 000	yuz mingli	1 km.	1,0 km^2 = 100 ga	1 sm.
1:200 000	ikkiyuz mingli	2 km.	4,0 km^2 = 400 ga	5 mm.
1:300 000	uchyuz mingli	3 km.	9,0 km^2 = 900 ga	3,3 mm.
1:500 000	beshyuz mingli	5 km.	25,0 Ian^2 = 2500 ga	2 mm.
1:1000 000	bir millionli	10 km.	100,0 km^2= l0000ga	1 mm.

Geologikkartalamingasosiyqismidanyokiko’rinishlaridanbiribo’lib, ulardahammako’rinishlaryagonaqabulqilinganshartlibelgilarvao’zigaxosbo’lganranglarbilanbelgilangankartalamingkompanovkasidanshartlibelgilarjadvalshaklidakarlmiingbirburchagidayoistaganjoyidayagonaprinsipasosidajoylashtiriladi.
Shartli belgilar asosan: rangli, shtrixli, (ingichka chiziq), harf va raqamli bo’ladi.
Rangli belgilar-cho’kindi, vulqon, metamorflashgan jinslarning yoshi, intruziv jinslarning tarkibi ifodalanadi.
Shtrixli belgilar-tog’ jinslarining tarkibi, ayrim holdagi yoshi tasvirlanadi. Harfi va raqamli - tog’ jinslarining yoshi va paydo bo’lishi harf yoki raqam (indeks) bilan belgilanadi.
Geologik kartalarning asosi qilib tog’ jinslarning yoshi qabul qilingan bo’lib bu uning mazmunini tashkil qiladi.Shuning uchun bu kartalarni tashkil qiluvchi ranglar soni kartani sifat jihatidan ko’rinishini hosil qiladi. Tog’ jinslarning (xususiy cho'kindi jinslarini) nisbiy yoshini kartadan belgilashda II xalqaro geologik kongresda (Italiya, Boloniya 1881 у ) qabul qilingan jahonda tan olingan yagona ranglar bilan ranglash, rus geologi akademik A. P. Karpinskiyning taklifiga ko’ra qabul qilingan.Shu shkulnp muvofiq MDH (SNG) davlatlarida chiqarilayotgan ko’rgazma kartalarda geologik tizimlarni ranglashda quyidagi ranglar qabul qilingan (kartaga qarang):
To’rtlamchi (antropogen) - ochiq pushti (бледнопалевый)
Neogen qatlamlar - sariq, limon simon
Paliogen - ochiq qizil (оранжевый)
Bo’r - yashil
Yura - ko’k
Trias - binafsha
Perm - ochiq jigarrang
Tosh ko’mir - qo’ng’ir
Devon - jigarrang
Silur - ochiq yashil
Ordovik - qo’ng’ir yashil
Kembriy - qo’ng’ir, ko’k rang .
O’rnatilgan xalqaro tasdiqlangan me’yorlarga binoan ranglardan foydalanib kartalarda ko’rsatiladigan kichik stratigrafik bo’linmalar, umumiy qonuniyatga bo’yinshi bir xil tizimdagi tog’ jinslarning yosh jihatdan kichiklari shu tizimga xos ochroq qilinib bo’yalib, ancha qadimiylari shu rangda to’qroq qilib bo’yaladi.Masalan Bo’r tizimining pastki bo’limi to’q yashil rangda yoki Yura - ko’k, yuqori Yura - ochiq ko’k (havorang) larda bo’ladi.
Tokembriy yoshdagi tog’ jinslari (ko’pincha metamorfik) qizg’ish ranglardn bo’yaladi. Magmatik tog’ jinslari geologik kartalarda tasvirlashda ularning yoshiga qarub emas balki ularning genetik va petrografik ko’rinishlariga qarab tasvirlanadi.
Effuziv va intruziv tog’ jinslari har xil ranglarda tasvirlanishi ularning tarkibi bilun farq qilishidir. Nordon jinslar qizg’ish rangda asosiy jinslar yashil ko’kimtir rangdu, ishqorli jinslai' ochiq qizg’ish ranglarda bo’ladi.Magmatik tog’ jinslarining yoki agar ular aniq bo’lsa o’zining indeksi harfida ko’rsatiladi. Tog’ jinslari yoshini indeks bilan ifodalash geologik kartalarni o’qishni osonlashtiradi. Chunki bir-biriga yaqin bo’lgan ranglar qo’shilmasini o’qishi yoki ajratishi ancha murakkab va ko’p vaqtni oladi. Indeksiarga lotin alfavitining bosh harflari bilan belgilash qabul qilingan. Masalan: Ordovik sistemani О harfi bilan belgilanadi. Agar bir necha sistemaning nomi bir hit harf bilan boshlanadigan bo’lsa unda birinchi bosh harfga o’sha tizim nomining keying harfi ham qo’shib yoziladi.
Agar kartada, tizimdan tashqari (sistemadan mayda) bo’limlari bo’lsa masalan bo’lim, ulami belgilashda sistemaning indeksi bilan yonma-yon (O’ngdan-pastga) arabcha raqam qo’yilib u nisbiy yoshni belgilaydi. Masalan: Trias sistemasi (indeksi T) uch bo’limga bo’linadi. Quyi, o’rta va yuqori shunga mos ular T₁, T₂ ,T₃ bilan belgilanadi. Juda mayda bo’limlarni belgilashda bo’lim harfi yoki raqamining yuqori qismi o’ng tomonida harf yoki raqam qo’yiladi. Masalan С_э³, N,^ap va boshqa.