7-mа’ruzа: sifat, son so’z turkumlari ( soat )

Ismdan sifat yasovchi affikslar
-lıq /-lik //-lıgʻ/-lig (-luq / -lük/ / -lugʻ/-lüe) affiksi. Eski oʻzbek tilida bu affiks ot yasashda ham , sifat yasashda ham mahsuldor boʻlgan.

Bu affiks bilan yasalgan sifat soʻz oʻzagida ifodalangan narsa, belgi, xususiyatga egalikni bildiradi: Bashir atlıgʻ ogʻlı bar erdi (QR).

–lı -li (-lu -lü) affiksi. Bu affiks bilan yasalgan sifat ham soʻz oʻzagidan anglashilgan narsa, belgi, xususiyatga egalikni bildiradi: Muŋa ѳŋin türlü javāb aymaq keräk (NF).

-lı /-li affiksi bilan yasalgan sifatlar qadimgi turkiy manbalarda, jumladan, 0ʻrxun-Enasoy va qadimgi turkiy tili yodgorliklarida uchramaydi. Ushbu manbalarda -lı/-li affiksi vazifasini ham -lıq/-lik -lıgʻ/-lig affiksi bajargan.

-sız/-siz ( -suz/-süz) affiksi yuqoridagi affikslarning antonimi hisoblanadi, yaʻni bu affiks bilan yasalgan sifatlar soʻz oʻzagidan anglashilgan narsaga, belgiga, xususiyatga ega emaslik maʻnosini ifodalaydi. Qiyoslang: Qapugʻın eshiki yaragʻsız turur (QR).

-qı/-ki// -gʻı/-gi affiksi payt va oʻrin bildiruvchi soʻzlarga qoʻshilib, paytga, oʻringa munosabatni, xoslikni koʻrsatadi: Meŋä qıshqı neʻmatnı yay berür erdiŋ, yayqı mevanı qısh berür erdiŋ (Tafsir).

-daqı/-däki // -dagʻı/-dägi affiksi ham oʻrin va payt bildiruvchi soʻzlarga qoʻshilib, oʻringa, paytga munosabatni bildiruvchi sifat yasaydi: Keltürgil tāŋdaqı āshımıznı (Tafsir).

Eski o’zbek tilida fors-tojik tilidan o’zlashgan quyidagi affikslar ham faol qo’llangan:
-iy. Adabiyotlarda «yoyi nisbat» deb yuritiladi va nisbiy sifat yasaydi:
Shah qїlїb xїl’atїnї rayhāniy,Rāst andaq ki sarvi bostaniy (Xamsa)

-nāk. Otdan muayyan belgiga ega bo’lgan sifat yasaydi: ... la’li ātashnāk (Mahb.q), ...
kөңlüm g’amїdїn ul g’amnāk (Mahb.q). -gün. Rang bildiruvchi sifat yasaydi:

Subhїdam kim sipehri mināgün, Yerni bayzādїn etti bayzāgün. (Xamsa).
-vash. O’xshatish ma’nosidagi sifat yasaydi:... shahzādayi parivash... (Mah.q.), ...māhvash sāqiy... (Mah.q.).

-vār. O’xshatish ma’nosidagi sifat yasaydi: buzurgvār, umidvār. ... durri shāhvār
üzülüp yergә tüshti (Mah.q.).²

Bu affikslardan tashqari, -in, -fām, -āniy sifat yasovchi affikslari ham qo’llangan.
Fe’ldan sifat yasovchi affikslar. Fe’ldan sifat yasovchi affikslar unchalik ko’p emas.
Ulardan faqat birgina affiks sermahsul bo’lib, qolganlari kammahsul va o’ta kammahsul
affikslardir.