7-ma`ruza Yaqinlashuvchi ketma-ketliklarning xossalari
Download 225.59 Kb. Pdf ko'rish
|
7-12 Маруза 41-80 lotin
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2-ta`rif.
- 3-BOB FUNKSIYA VA UNING LIMITI 10-ma`ruza Funksiya tushunchasi 1
- funksiya berilgan (aniqlangan
3 0 . Ketma-ketlikning quyi hamda yuqori limitlari. } { n x ketma-ketlik berilgan bo`lsin. Bu ketma-ketlikning qismiy ketma-ketligining limiti } { n x ning qismiy limiti deyiladi. 2-ta`rif. } { n x ketma-ketlik qismiy limitlarining eng kattasi berilgan ketma-ketlikning yuqori limiti deyiladi va n n x ∞ → lim
kabi belgilanadi. } {
x ketma-ketlik qismiy limitlarining eng kichigi berilgan ketma-ketlikning quyi limiti deyiladi va n n x ∞ → lim
54
kabi belgilanadi. Masalan, ushbu ... ,
, 2 , 1 , 3 , 2 , 1 , 3 , 2 , 1 : } { n x ketma-ketlikning yuqori limiti 3 lim
= ∞ → n n x , quyi limiti esa 1 lim
= ∞ → n n x
bo`ladi. Umuman, } {
x ketma-ketlikning quyi hamda yuqori limitlari quyidagicha ham kiritilishi mumkin. Aytaylik, } {
x ketma-ketlik berilgan bo`lib, A bu ketma-ketlikning qismiy limitlaridan iborat to`plam bo`lsin. Unda bu ketma-ketlikning quyi limitini { } +∞ = ∞ + ∞ + ≠ ∞ − = = = ∞ → ∞ → бўлса } { ; , ва ан чегараланг куйидан }
; inf
, бўлса
аган чегараланм куйидан }
; inf
lim lim
А А x A x x x n n n n n n
deb olish mumkin. } {
x ketma-ketlikning yuqori limitini esa
{
−∞ = ∞ − ∞ − ≠ ∞ + = = = ∞ → ∞ → бўлса } { ; , бўлса ва ан чегараланг юкоридан } { ; sup
, бўлса
аган чегараланм юкоридан } { ; sup
lim lim
А А x A x x x n n n n n n
deb qarash mumkin. Endi quyi hamda yuqori limitlarning xossalarini keltiramiz. Biror } { n x ketma-ketlik uchun а x n n = ∞ → ____
lim bo`lsin. U holda 0 >
ε olinganda ham: 1) shunday N n ∈ 0 topiladiki, 0
n > ∀ da ε +
a x n
2) N n ∈ ∀ 1 uchun
ε va
1 n larga bog`liq shunday 1
> ′ topiladiki, ε − > ′ a x n
bo`ladi. Bu xossalar quyidagilarni anglatadi: 0 > ∀ ε tayin olganda, birinchi xossa } {
x ketma-
ketlikning faqatgina chekli sondagi hadlarigina ε +
a x n
tengsizlikni qanoatlantirishini, ikkinchi xossa esa bu ketma-ketlikning ε − > a x n
tengsizlikni qanoatlantiruvchi hadlarining soni cheksiz ko`p bo`lishini ifodalaydi. ◄Agar } { n x ning cheksiz ko`p sondagi hadlari ε +
dan katta bo`lsa, u holda
+
sonidan kichik bo`lmagan ) (
+ ≥
b b ga intiluvchi } {
x ketma-ketlikning qismiy ketma- ketligi mavjud va bu
= ∞ → ____
lim ga zid. Demak,
+
dan o`ngda ketma-ketlikning ko`pi bilan chekli sondagi hadlari yotadi. Modomiki, 55
а x n n = ∞ → ____
lim
ekan, unda } {
x ning qismiy limitlaridan biri a ga teng: а x k n k = ∞ → lim
Limit ta`rifiga ko`ra bu } {
n x ketma-ketlikning, demak, } {
x ning ham cheksiz ko`p sondagi hadlari
−
dan katta bo`ladi. ►
soni yuqoridagi ikki shartni qanoat-lantirsa, u } {
x ketma-ketlikning yuqori limiti bo`ladi. Faraz qilaylik, biror } {
x ketma-ketlik uchun b x n n = ∞ → lim
bo`lsin. U holda 0 >
ε olinganda ham: ) 1
shunday N n ∈ 0 topiladiki, 0
n > ∀ da ε − > b x n
) 2 ′
n ∈ ∀ 1 uchun
ε va
1 n larga bog`liq shunday 1
> ′ topiladiki, ε +
′
bo`ladi. Quyi limitning bu xossasi yuqoridagidek isbotlanadi. Ketma-ketlikning quyi hamda yuqori limitlari xossa-laridan foydalanib, quyidagi teoremani isbotlash qiyin emas:
} { n x ketma-ketlik C limitga ega bo`lishi uchun C x x n n n = = ∞ → ∞ → ____
n lim
lim
bo`lishi zarur va etarlidir. Mashqlar 1. Har qanday monoton ketma-ketlik faqat bitta qismiy limitga ega bo`lishi isbotlansin. 2. Koshi teoremasidan foydalanib, ushbu
+ + + = ... 2 1
ketma-ketlikning ) ... , 2 , 1 ; 1 0 ; | | , ( = < < ≤ ∈ k q q a R a k k k limitga ega bo`lishi isbotlansin. 3. Ushbu n n n n n n n y x y x ___
___ ___
lim lim
) ( lim ∞ → ∞ → ∞ → + ≤ + tengsizlik isbotlansin.
56
3-BOB FUNKSIYA VA UNING LIMITI 10-ma`ruza Funksiya tushunchasi
0 . Funksiya ta`rifi, berilish usullari. Biz 2-ma`ruzada E to`plamni F to`plamga akslantirish
→ : ni o`rgangan edik. Endi
= , R F = deb olamiz. Unda har bir haqiqiy x songa biror haqiqiy y sonni mos qo`yuvchi
→ : ( y x f → ) akslantirishga kelamiz. Bu esa funksiya tushunchasiga olib keladi. Funksiya tushunchasi o`quvchiga o`rta maktab matematika kursidan ma`lum. SHuni e`tiborga olib funksiya haqidagi dastlabki ma`lumotlarni qisqaroq bayon etishni lozim topdik. Aytaylik, R X ⊂ , R Y ⊂ to`plamlar berilgan bo`lib, x va
y o`zgaruvchilar mos ravishda shu to`plamlarda o`zgarsin:
∈ , Y y ∈ . 1-ta`rif. Agar X to`plamdagi har bir x songa biror f qoidaga ko`ra Y to`plamdan bitta
son mos qo`yilgan bo`lsa, X to`plamda funksiya berilgan (aniqlangan) deyiladi va y x f → : yoki ( )
x f y =
kabi belgilanadi. Bunda X - funksiyaning aniqlanish to`plami (cohasi), Y - funksiyaning o`zgarish to`plami (cohasi) deyiladi. x - erkli o`zgaruvchi yoki funksiya argumenti, y esa erksiz o`zgaruvchi yoki funksiya deyiladi.
( ) ( ) ∞ + = ∞ + ∞ − = , 0 , ,
X bo`lib, f qoida
1 : 2 + = → x y x f
bo`lsin. Bu holda har bir X x ∈ ga bitta Y x ∈ + 1 2 mos qo`yilib, 1 2 + = x y
funksiyaga ega bo`lamiz. 2. Har bir ratsional songa 1 ni, har bir irratsional songa 0 ni mos qo`yish natijasida funksiya hosil bo`ladi. Odatda, bu Dirixle funksiyasi deyilib, u ( )
kabi belgilanadi: ( )
= бўлса сон
иррационал агар 0
сон
рационал
агар 1
, , x , x D
SHunday qilib, ( ) x f y = funksiya uchta: X to`plam, Y to`plam va har bir X x ∈ ga bitta Y y ∈ ni mos qo`yuvchi f qoidaning berilishi bilan aniqlanar ekan. Faraz qilaylik, ( )
x f y = funksiya R X ⊂ to`plamda berilgan bo`lsin. X x ∈ 0 nuqtaga mos keluvchi 0
miqdor ( )
= funksiyaning 0 x x = nuqtadagi xususiy qiymati deyiladi va ( )
0 0
x f = kabi belgilanadi. Tekislikda dekart koordinatalar sistemasini olamiz. Tekislikdagi ( )
( )
f x , nuqtalardan iborat ushbu ( )
( ) { } ( )
( ) ( ) { }
x f X x x f x x f x ∈ ∈ = , , ,
to`plam ( ) x f y = funksiyaning grafigi deyiladi. Masalan, 57
[ ] ( ) 2 , 2 1 2 − = ∈ − =
x x y
funksiyaning grafigi 1-chizmada tasvirlangan. 1-chizma. Funksiya ta`rifidagi
qoida turlicha bo`lishi mumkin. a) Ko`pincha
va
y o`zgaruvchilar orasidagi bog`lanish formulalar yordamida ifodalanadi. Bu funksiyaning anali-tik usulda berilishi deyiladi. Masalan, 2 1 x y − = funksiya analitik usulda berilgan bo`lib, uning aniqlanish to`plami { }
] 1 , 1 1 1 − = ≤ ≤ − ∈ = x R x X
bo`ladi. x va
y o`zgaruvchilar orasidagi bog`lanish quyidagi formulalar yordamida berilgan bo`lsin: < − > = = бўлса. 0 агар
, 1 бўлса, 0 агар
, 1 ) ( x x x f y
Bu funksiyaning aniqlanish to`plami { } 0 \ R X = bo`lib, qiymatlar to`plami esa { } 1 , 1 − = Y bo`ladi. Odatda bu funksiya x y sign
= kabi belgilanadi. b) Ba`zi hollarda
∈ , Y y ∈ o`zgaruvchilar orasidagi bog`lanish jadval orqali bo`lishi mumkin. Masalan, kun davomida havo haroratini kuzatganimizda, 1
vaqtda havo harorati 1
, 2 t vaqtda havo harorati 2
va h.k. bo`lsin. Natijada quyidagi jadval hosil bo`ladi.
– vaqt
1 t
2 t
3 t
... n t
– harorat 1
2
3
...
n T
Bu jadval t vaqt bilan havo harorati T orasidagi bog`lanish-ni ifodalaydi, bunda t -argument, T esa
t ning funksiyasi bo`ladi. v)
va
y o`zgaruvchilar orasidagi bog`lanish tekislikda biror egri chiziq orqali ham ifodalanishi mumkin (2-chizma).
2-chizma. 58
Masalan, 2-chizmada tasvirlangan L egri chiziq beril-gan bo`lsin. Aytaylik, [ ]
segmentdagi har bir nuqtadan o`tkazilgan perpendikulyar L chiziqni faqat bitta nuqtada kessin. [ ]
, ∈ ∀ nuqtadan perpendikulyar chiqarib, uning L chiziq bilan kesishish nuqtasini topamiz. Olingan
nuqta-ga kesishish nuqtasining ordinatasi y ni mos qo`yamiz. Natijada har bir [ ]
b a x , ∈ ga bitta y mos qo`yilib, funksiya hosil bo`ladi. Bunda x bilan
y orasidagi bog`lanishni beril-gan
egri chiziq bajaradi. Aytaylik, ( )
x f 1 funksiya R X ⊂ 1 to`plamda, ( )
x f 2 funksiya esa R X ⊂ 2 to`plamda aniqlangan bo`lsin.
1) 2 1 X X =
2) 1
x ∈ ∀ da ( )
( ) x f x f 2 1 =
bo`lsa, ( ) x f 1 hamda ( ) x f 2 funksiyalar o`zaro teng deyiladi va ( ) ( )
x f x f 2 1 = kabi
belgilanadi. Download 225.59 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling