7-mavzu. Bozor iqtisodiyotga muxolif-sotsialistik yo’nalish mohiyati va uning tarixiy taqdiri

J.Grey. yoshlik yillaridanok R.Ouyen pamfletlarini o’qib, ularni targ’ibot qildi. 1825 yilda u o’zining «Inson baxti haqida ma’ruzalar» kitobini nashr qildirdi. XIX asrning 20-30 yillarida ingliz ishchilarining sevimli kitobi bo’lgan bu kitob R.Ouyen ta’siri ostida yozilgan edi. J.Greyning fikricha, jamiyat uch kategoriyadagi kishilarga bo’linadi: birinchisi ishchilar, ular barcha moddiy boyliklarni yaratuvchilardir. Ikkinchisi shifokor, o’qituvchi va boshqalardir. Uchinchisi esa «mustaqil sinflar»dir. «Bu mustaqil sinflarni tashkil qiluvchi kishilar ikki xil holatga bog’liqdir. Birinchidan, atrofdagilarning mehnasevarligiga, ikkinchidan nohaklikning mavjudligiga. Bu esa ular ustidan hukmronlik qilish imkoniyatini beradi.» J.Greyning qarashlarida siyosiy zo’rlikdan yuz ugirishga va adolatga tinch yo’llar bilan yerishishga chaqiriqni uchratishimiz mumkin.
Olimning fikricha, jamiyatning asosini ayirboshlash munosabatlari tashkil qiladi. Kishilar orasidagi boshqa barcha munosabatlar esa mana shu munosabatlar ustiga quriladi.
Qashshoqlikning bosh sababchisi esa raqobatdir. «Faqat savdo tartiblarining to’liq o’zgarishi insonlar baxt-saodatiga olib keladi». 1831 yilda J.Greyning «Ijtimoiy tartib», «Ayirboshlash asoslari haqida harakat» nomli asarlari e’lon qilindi. Bu asarlar siyosiy iqtisodga oid asarlar hisoblanib, unda ishlab chiqarish, taqsimot, aholi nufusi, soliq va soliqqa tortish muammolari, shuningdek jamiyatda ayirboshlash tartibini qayta tashkil etish ko’rsatiladi.
Umummilliy savdo palatasi tashkil etilib, u barcha tarmoqlar - dehqonchilik, sanoat va savdo ishlari boshqaruvini tashkil etadi. Yer va kapital egalari o’z mulklarini mazkur boshqaruv apparatiga bir yilcha avvaldan belgilangan mukofot hisobiga topshirib, o’zlarini turli tavakkallardan xalos qiladilar. Barcha xo’jalik ishlariga rahbarlikni palata topshirigiga ko’ra amaldorlar yoki ziyolilar olib boradilar. Sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlari milliy savdo omborlarida saqlanib o’sha yerdan savdo do’konlariga sotuvga chiqariladi.
Umummilliy idora tashkiliy reja asosida ish olib borib, tovarlar narxini ishlab chiqarish tannarxini qoplaydigan darajada va hatto foyda keltiradigan darajada belgilaydi. Ish haqlari esa hyech qanday qiymatga ega bo’lmagan qog’oz pullar bilan to’lanadi. J.Grey o’zining «Xalq baxsizligiga qarshi to’g’ri vosita» nomli pamfletida ishchi pullari g’oyasini rivojlantiradi. Bu ish vaqti va o’rtacha mehnat bahosini tasdiqlovchi kvitansiya ishchilarga do’konlardan shunga loyik mahsulotlarni sotib olish imkonini beradi. «Ishchi pullari» o’sha davrda turli ko’rinishlarda Prudon va Brey kabi olimlar tomonidan ham taklif qilingan edi.