7-mavzu. Bozor iqtisodiyotga muxolif-sotsialistik yo’nalish mohiyati va uning tarixiy taqdiri

Jon Brey. J.Breyning «Mehnatga nisbatan adolasizlik va uni bartaraf etish yo’llari» nomli kitobi 1839 yilda nashr qilindi. T.Godskin va J.Greyning pamfletlari kabi Breyning kitobi ham katta shuhrat qozondi. U ham ishchilar orasidan etishib chiqqan bo’lib, bosmahonada harf teruvchi va muqova qiluvchi bo’lib ishlar edi. O’zining qarashlariga ko’ra J.Brey ham Grey singari ishchilarning sinfiy kurashiga qarshi edi. Uning asosiy kitobi «Xalq xartiyasi hujjatlari» e’lon qilingandan bir yil keyin chiqdi. Xartiyaning asosiy mazmuni Britaniya saylov tizimini demokratlash edi (umumxalq saylov huquqi, yashirin ovoz berish, nomzodlar mulkiy senzlarni bekor qilish va boshqalar). Chartizm harakati ham aynan shu davrdan boshlanib, unga J.Breyning asari chaqiriq sifatida xizmat qildi. Dunyoda adolasizliklar qayerdan vujudga kelishini, jamiyat va davlat nima ekanligini, mehnatning zaruriyati, kapital jamg’arish va ayirboshlash xususiyatlarini o’rganishga o’z e’tiborini qaratdi. J.Brey shunday deb yozadi: «Adolatli tuzumda hamma mahsulotlarni baholab, ayirboshlash, ishlab chiqazishga sarf qilingan butun harajatning yig’indisi bilan belgilanar edi, boylik teng ayirbosh qilinar edi. Shu bilan birgalikda juda qadimdan jamiyatda yuksak darajada tengsiz ayirboshlash sistemasi hukm surar edi: ishchilar kapitalistlarga yil davomida mehnat qilar edilar va evaziga yarim yillik mehnatning qiymatini olar edilar.»
Xuddi shu yerdan, aslo taxmin qilinmagan individlarning jismoniy va aqliy kuchlari ichidan boylik va hokimiyatning tengsizligi kelib chiqadi. Xuddi shu ayirboshlash tengsizligi bir sinfga hyech narsa bilan shug’ullanmaslikni va dabdabali yashashni ta’minlaydi, boshqa bir sinfni og’ir mehnatga mahkum etadi.
J.Brey shunday deydi: «Siyosiy iqtisodchilarning tasdiqlashicha har bir ayirboshlash o’zaro manfaatlidir. Aslini olganda esa kapitalist bilan ishchi o’rtasida hyech qanday ayirboshlash yo’q! Ishchi kapitalistga o’zining mehnatini beradi, xo’sh, kapitalist unga nima beradi? Kapitalist ayirboshlash uchun yo mehnatni, yo kapitalni berishi mumkin. Kapitalist hyech qachon mehnatni bera olmaydi, chunki u mehnat qilmaydi. Shu bilan birga kapitalist kapital ham bermaydi, chunki uning kapitali kamaymaydi, balki ko’payadi. Ishchining mehnati yevaziga kapitalist nima beradi? Ishchining bir haftalik mehnati yevaziga kapitalist va xususiy mukl egalari unga o’zlarining shu hafta ichida olgan boyliklarining bir qismini beradilar. Boshqacha qilib aytganda, ular ishchidan biron narsa oladilar, ammo o’rniga hyech narsa bermaydilar». «Hyech kim dunyoda qandaydir tug’ma yoki tabiiy boylikka ega emas, - deb davom etadi J.Brey, - tabiat insoniyatga nimaiki bersa, bu mehnatga bo’lgan qobiliyatidandir. Demak, agar kimdir hyech qachon mehnat qilmasdan boylikka egalik qilsa, bu boylik unga tegishli bo’lishi adolasizlikdir. U o’zlarining mehnatlari yevaziga yuzaga keltirgan insonlarga tegishli bo’lishi kerak, chunki kapital o’z-o’zidan yuzaga kelmaydi. Angliyaning ulkan kapitallari yaratilish prinsipi bo’yicha kapitalistlarga tegishli bo’lishi kerak emas (ular uni o’zlari ishlab chiqarmaydilar). Bu ayirboshlash prinsipi asosida ham bo’lgan emas, ya’ni ular kapitalni o’z mehnatlari yevaziga ayirboshlab olganlari yo’q. Meros huquqi asosida ham emas (bu boyliklarning merosxo’ri yo’q). Qaysi yeshikka qaramaylik, mehnatkash kishi bilan puldor o’rtasidagi shartnoma adolasizlik va aldamchilik bilan tugallanadi.» J.Brey qisqacha xulosalar qilib, hyech qanday siyosiy saylov islohotlari bu tartibni o’zgartirmaydi, deydi. Mavjud tartibdagi ishchilar sinfi qanchalik aqlli, yuqori ma’naviyatli yoki mehnasevar kuch bo’lishidan qat’i nazar, to’g’rilab bo’lmaydigan qullikka mahkumdirlar. Shuning bilan birgalikda u ishchilar sinfining kurashi kishilarga qarshi emas, balki tuzumga qarshi, u kapitalistlar bilan yoki kapital bilan emas, balki kapitalni qo’llash usuli bilan ekanligini uqtiradi.