7-mavzu. Bozor va tavakkalchilik, firma va ularning tashkiliy-iktisodiy asoslari

7.6. Hulq- atvor iqtisodiyoti 
Iqtosdiyot odamni xatti-harakatini o’rganadi lekin bu o’sha tasdiqni qiluvchi 
yagona soha emas. Ijtimoiy fan psixologiyasi odamlar hayotlarida qiladigan tanlovlarga 
ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiyot va psixologiya sohalari odatda mustaqil ravishda davom 
etadi,chunki ular turli savollar doirasiga o’z e’tiborlarini qaratishgan. Lekin oxirgi 
paytda iqtisodchilar asosiy psixologik qarashlarni tushuntirishayotgan hulq-atvor 
iqtisodiyoti deb ataluvchi soha paydo bo’ldi. Keling ulardan ba’zilarini ko’rib chiqamiz. 
Odamlar har doim ham ratsional emaslar  
Iqtisodiy nazariya odamlarni ma’lum xususiyatiga qarab joylashtiradi, ba’zida u 
Homo ekonomicus deb ataladi. Bu tur a’zolari har doim ratsionaldir. Firma menejeri 
sifatida ular foydani maksimallashtiradi, iste’molchi sifatida ular naflilikni 
maksimallashtiradi. Ular duch keladigan to’siqlarni inobatga olib, ular ratsonal ravishda 
barcha daromadlarni va xarajatlarni taqqoslaydi va har doim eng munosib yo’lni 
tanlaydilar.
Haqiqiy insonlar Homo sapienslardir. Garchi ular ko’p jihatdan ratsional insonga 
o’xshasa ham, iqtisodiy nazariyadagi tejamkor insonlar ancha murakkab hisoblanadi. 
Ular ta’sirchan, sarosimaga tushuvchi, emotsional va kaltabin bo’lishadi.Odam fikr 
yuritishidagi bu kamchiliklar psixologlar uchun asos bo’lib hisoblangan lekin 
yaqingacha ularga e’tibor berishmagan.
Iqtisodiyot va psixologiya chegaralarini birinchilardan bo’lib o’rgangan Gerbert Simon 
odamlarga ratsional maksimalistlar sifatida emas balki qoniquvchilar sifatida qarashni 
taklif qilgan. Har doim eng yaxshi yo’nalishni tanlagandan ko’ra, ular shunchaki yaxshi 
bo’lgan qarorni qabul qilishadi. Shuningdek, boshqa iqtisodchilar odamlar faqat 
“ratsionalga yaqin” yoki ular cheklangan ratsionallikka ega deb taxmin qilishadi.
Odamlar qarorlar qabul qilish izlanishlari odamlar qiladigan doimiy xatolarni 
ochishga harakat qildi. Quyida ba’zi topilmalar:

---

- O’ziga ishonuvchi insonlar. Tasavvur qiling, sizga bir nechta sonli savollar berishdi. 
Masalan: BMT tarkibidagi Afrika davlatlari soni, Shimoliy Amerikadagi eng baland 
tog’ning balandligi va hokazo…
- Odamlar jonli kuzatuvdagi kichik sonlarga juda katta e’tibor berishadi. Tasavvur 
qiling, siz X markadagi,
- mashinani sotib olishni rejalashtiryapsiz. Siz uning ishonchliligini bilish uchun X 
markadagi mashinaning 1000 ta egalari tomonidan ko’rib chiqilgan Xaridor Hisobotini 
o’qiysiz. Keyin siz X markadagi mashinasi bor do’stingiz yoniga borasiz va u sizga 
uning mashinasi bo’lmag’ur ekanini aytadi. Do’stingizni fikriga qanday munosabat 
bildirardingiz? Agar siz ratsional fikrlasangiz, siz u faqat 
sizning sinov ko’rsatkichlaringizni 1000 ta dan 1001 ta ga ko’paytirganiga tushinib 
yetasiz. Lekin do’stingiz hikoyasi ishonarli bo’lgani uchun siz qaror qabul qilishda 
bunga ko’proq e’tibor berasiz.
- Fikrlarini oz’gartirishni xohlamaydigan insonlar. Odamlar o’zlari allaqachon ega 
bo’lgan fikrlarini isbotlab berishga o’rganib qolishgan. Bir kuzatuvda subyeklardan 
jinoyatchiga o’lim jazosi berilishi kerakmi yo’qmi degan kuzatuv hisobotlarini o’qish 
va unga baho berish so’raldi. O’qib bo’lishgach, boshidanoq o’lim jazosini tanlagan 
insonlar o’zlarining fikrlarida qat’iy qolishgan va boshidanoq o’lim jazosiga qarshi 
bo’lganlar ham o’zlarining fikrlarida qolishgan….
Hayotingiz davomida qabul qilgan qarorlaringiz haqida o’ylang. Bulardan ba’zilarini 
ko’rsatib bera olasizmi?
Ahloqiy namuna 401(k) rejasini ya’ni ba’zi firmalar o’z ishchilariga taklif 
etadigan pensiya fondi solig’ini o’rganishda yuzaga keladi. Ba’zi firmalarda ishchilar 
rejada qatnashishni oddiy anketani to’ldirish orqali tanlashlari mumkin. Boshqa 
firmalarda ishchilar to’g’ridan- to’g’ri qabul qilinishadi va anketa to’ldirish orqali 
rejadan bosh tortishlari mumkin. Bu ko’pchilik ishchilar 1-holatdan ko’ra 2-holatda 
qatnashishni 
ko’rsatadi. 
Agar 
ishchilar 
mukammal 
ratsional-maksimalistlar 
bo’lishganida, ular ish beruvchilari taklif qilgan majburiyatni bajarmaslikka e’tibor 
bermasdan pensiya fondining eng muqobilini tanlagan bo’lardilar. …