7-mavzu. Bozor va tavakkalchilik, firma va ularning tashkiliy-iktisodiy asoslari

Adolat haqida qayg’uradigan insonlar  
Insonlar fe’l-atvorini tushunishda ultimatum o’yin deb ataluvchi tajribani misol 
qilib ko’rsatamiz. O’yin bunday bo’lsin: 2 nafar ko’ngillilarga (bir-biriga mutlaqo 
begona bo’lgan) bir o’yin o’ynashni va umumiy holda 100$ yutib olishlari mumkinligi 
aytiladi. O’yin ko’ngillilarni A o’yinchiga va B o’yinchi rollariga belgilash uchun tanga 
tashlash bilan boshlanadi. A o’yinchining vazifasi 100$ ni o’zi va boshqa ishtirokchi 
o’rtasida taqsimlashni taklif etishdir. A o’yinchi o’zining taklifini bildirgandan so’ng, B 
o’yinchi bunga rozi bo’ladimi yo’qmi qaror qiladi. Agar B o’yinchi taklifni rad etsa, 
ikkala o’yinchi ham hech narsasiz qolishadi. Ikkala holatda ham o’yin tugaydi.
Davom etishdan avval shoshmang va siz bu vaziyatda nima qilishingizni o’ylab 
ko’ring. Agar A o’yinchi bo’lganingizda 100$ni qanday bo’lishni taklif etardingiz? 
Agar B o’yinchi bo’lganingizda qanday taqsimotga rozi bo’lardingiz?
Odatdagi iqtisodiy nazariyalar bu vaziyatdagi ratsional odamlarni yirik 
maksimalistlar deb taxmin qilishadi. Bu taxmin oddiy bashoratga olib keladi: A 
o’yinchi o’zi 99$ va B o’yinchi 1$ olishini taklif etishi lozim va B o’yinchi taqsimotga 
rozi bo’lishi lozim. Bitta taqsimot bajarilgandan so’ng, B o’yinchi toki undan nimadir 

---

olishni bilsa, uni qabukl qilishga imkoni mavjud bo’ladi. Bundan tashqari A o’yinchi 
taqsimotga rozi bo’lish B o’yinchining foydasiga ekanini biladi va A o’yinchida 1$ dan 
ko’p taklif qilishga sabab yo’q. O’yin nazariyasining tilida (17-bobda yoritilgan) 99-1 
taqsimot bu Nash muvozanati hisoblanadi. Tajribali iqtisodchilar to’g’ri odamlardan 
ultimatum o’yinni oy’nashni so’rashganlaridan beri natijalar bu bashoratdan farqlanadi. 
B rolidagi insonlar odatda ularga faqatgina 1$ berishgani yoki shunga o’xshash kam 
mablag’ berishgani uchun taqsimotni rad etadi. Buni oldindan bilib A o’yinchi rolidagi 
insonlar B o’yinchiga 1$ dan ko’proq berishni taklif etadi. Ba’zi insonlar 50-50 
taqsimlashni taklif etadi, lekin A o’yinchilar ko’proq o’zlariga ko’proq qismni olib 
qolib, B o’yinchiga 30$ yoki 40$ mablag’lar taklif qilishadi. Bu vaziyatda B o’yinchi bu 
taqsimotga rozi bo’lishadi.
Bu yerda nima yuz berayapti? Buning tabiiy izohi shuki insonlarni adolatlilikning 
ba’zi tug’ma tuyg’lari boshqaradi. 99-1 taqsimoti ko’pchilik odamlar uchun juda 
nohaqlikdek tuyiladi va buni rad etishadi, xatto o’zlarining zarariga ishlasa ham. 70-30 
taqsimoti ham hanuz adolatsizlikdek lekin bu unchalik adolatsizlik emas va bu ularning 
normal shaxsiy manfaatlarini to’xtatishga majburlaydi.
Xo’jalik va firmalar tabiatidagi bizning har tomonlama izlanishimizda adolatlilik 
tug’ma tuyg’usi hech qanday rol o’ynamaydi. Lekin ultimatum o’yini natijalari balkim 
shunday bo’lishi kerakligini taklif qiladi. Masalan, 18-19 mavzularda biz qanday qilib 
ish haqi ishchi kuchi talabi va taklifi orqali belgilanishini ko’rib chiqdik. Ba’zi 
iqtisodchilar firmalar ishchilariga pul to’lash adolatliligini rasmda ham kiritilishini 
taqdim etishgan. Shu sababli firmalarda yil juda foydali bo’lganida, (B o’yinchi kabi) 
ishchilar mukofot pullarini kutishlari mumkin. Xattoki standart muvozanat buni 
ko’rsatmasa ham. (A o’yinchi kabi) firmalar adolatlilik uchun ishchilariga o’rnatilgan 
muvozanat maoshdan ko’proq berishlari haqida qaror qilishi mumkin. Ishchilar 
firmalarni ishlashni sekinlashtirish, ish tashlash yoki vandalism bilan jazolashga harakat 
qiladi.