7-mavzu. Daromad samarasi va almashtirish samarasi

7-mavzu. DAROMAD SAMARASI VA ALMASHTIRISH SAMARASI
7.1. “Daromad-iste′mol chizig`i” tahlili
Daromadning o`zgarishi byudjet chizig`ini o`ziga parallel ravishda surilishiga olib keladi, nima uchun deganda, narxlar nisbati o`zgarmaydi. Daromad oshganda, byudjet chizig`i o`ngga-yuqoriga suriladi, kamayganda pastga-chapga suriladi. Xuddi shunday siljishlar ne′matlar narxi bir xil o`zgarganda ham sodir bo`ladi. Narxlarning pasayishi real daromadni oshiradi, natijada byudjet chizig`i o`ngga-yuqoriga suriladi. Xuddi shunday narxlarning o`sishi, real daromadni kamaytiradi - byudjet chizig`i pastga-chapga suriladi.
Real daromadning o`sishi natijasida byudjet chizig`i A1, A2, A3, ..., An holatlarga ketma-ket suriladi (7.1-rasm).


Y

										W
Y5				E5
Y4		E4		TU5
Y3		E3		TU4
Y2		TU3
	E2
Y1 E1		TU2
	TU1

A₁ A₂ A₃ A₄ A₅
X₁ X₂ X₃ X₄ X₅ X
7.1-rasm. “Daromad-iste′mol” chizig`i
Daromadlarning o`zgarishiga mos ravishda iste′molchining yangi holatdagi muvozanat nuqtalari o`rnatiladi: E<sub>1</sub> , E<sub>2</sub> , E<sub>3</sub> ,..., E<sub>n</sub> . Ushbu muvozanat nuqtalarini tutashtiruvchi chiziqni amerikalik olim Dj. Xiks «daromad-iste′mol» chizig`i deb atadi va bu chiziq ilmiy adabiyotlarda «turmush darajasi chizig`i» deb ham ataladi.
Agar «daromad-iste′mol» chizig`i koordinata boshidan 45⁰ burchak ostidagi to`g`ri chiziqdan iborat bo`lsa, daromadning o`sishi, iste′molchining iste′mol qiladigan ne′matlari bir xil nisbatda o`sadi. Agar iste′molchi ne′matlarni har xil nisbatda xarid qilsa, W chizig`ining yotiqligi o`zgaradi. 7.1-rasmdagi koordinata boshida Y tovarni xarid qilish X tovarga nisbatan tezroq sur′atda o`sadi, keyinchalik Y tovarni xarid qilish susayib, X tovar bilan barqarorlashadi.
XIX asrdayoq real daromad oshishi bilan birlamchi ehtiyoj ne′matlariga talab qisqarib borib, ikkilamchi ehtiyoj ne′matlariga talab oshib borishi isbotlangan. Nemis olimi Ernst Engel (1821-1896) birinchi bo`lib daromad o`zgarishining iste′mol tarkibiga ta′sirini tadqiq qilgan. Tovarlar tarkibining daromadga nisbatan o`zgarishini ifodalovchi chiziqlar, Engel egri chiziqlari deyiladi (7.2-rasm).
Q

	Q3
Oliy kategoriyali	Q2
tovarlar

Standart sifatli
sanoat tovarlari


Q1
Kundalik ehtiyoj
tovarlari
R
7.2-rasm. Engel egri chiziqlari
Gorizontal o`q bo`ylab iste′molchi daromadini (R) va ordinata o`qi bo`ylab xarid qilinadigan tovarlar miqdorini (Q) belgilangan. Iste′molchi ehtiyoji birinchi navbatda kundalik zaruriy ehtiyoj tovarlari (Q₁), ikkinchi navbatda standart sifatli sanoat mahsulotlari (Q₂) va nihoyat, keyinchalik oliy kategoriyali tovarlar (Q₂) bilan to`yinadi. Yana shu holat aniqlanganki, oliy sifatli tovarlar va xizmatlarga talab oshganda ham, kundalik hayotda foydalaniladigan standart sifatli sanoat mahsulotlariga talabning kuchayishi qonuniyati kuzatilgan.
Narx-iste′mol”_chizig`i_tahlili_Yuqorida_«daromad-iste′mol'>7.2. “Narx-iste′mol” chizig`i tahlili
Yuqorida «daromad-iste′mol» chizig`i tahlil qilinganda, ne′matlar narxi o`zgarmaydi deb faraz qilingan edi. Endi daromadni o`zgarmas deb qabul qilgan holda, ne′matlardan birini, masalan, X ne′matning narxini o`zgaruvchan, Y ne′matnikini esa o`zgarmas deb qaraymiz. Faraz qilaylik, X ne′matning narxi (P) pasayib bormoqda, ya′ni . Grafikda narxning bunday o`zgarishi, byudjet chizig`ini AB holatdan AB₁, AB₂, AB₃ holatlarga siljitadi (7.3-rasm). Masalan, X tovar olma, Y tovar apelsin bo`lsin. (a) rasmda apelsin narxi o`zgarmaydi, olma narxi pasayib bormoqda. Natijada byudjet chizig`ining Y o`q bilan kesishgan nuqtasi o`zgarmaydi, X o`q bilan kesishgan nuqtasi o`ng tomonga surilib boradi. Olma narxini tushishi real daromadni oshiradi, natijada iste′molchi olma narxi oshmasdan oldin xarid qilolmagan apelsin va olma majmualarini endi sotib olishi mumkin bo`ladi.
Y
A
a) E₁
TU₁ E₂
E₃ E₄ Y
TU₂ TU₃
B₁ B₂ B₃ B₄ X
P₁
P₂
b) P₃
P₄ D


X₁ X₂ X₃ X₄ X
7.3-rasm . “Narx-iste′mol”(a) va talab chizig`i (b)
Iste′molchi endi bir birlik qo`shimcha olma olish uchun, oldingidan kamroq miqdordagi apelsindan voz kechadi. Masalan, bitta apelsin narxi 2000 so`m va bitta olma narxi 1000 so`m bo`lsa, bitta apelsinga yarimta olma to`g`ri keladi, bitta olma narxi 500 so`mga tushsa, qo`shimcha bitta olma olish uchun 1/4 qism apelsindan voz kechishi kerak. Olma narxining pasayishi, ma′lum miqdordagi olmani apelsin bilan almashtirish imkoniyatini yaratadi. Natijada optimal majmua (apelsin va olmaning optimal miqdori) E nuqtadan yuqoriroq naflik darajasiga ega bo`lgan befarqlik egri chiziqlarida joylashgan E₁, E₂ va E₃ nuqtalarga o`tadi.
Agar biz optimal majmua nuqtalarini (befarqlik egri chiziqlari bilan byudjet chiziqlari kesishgan nuqtalarni) chiziq bilan birlashtirsak, bu chiziq “Narx-iste′mol” chizig`i bo`ladi (a rasmdagi V chizig`i). “Narx-iste′mol” chizig`iga ko`ra talab chizig`ini aniqlash mumkin (b) rasm.


7.3. Daromad samarasi va almashtirish samarasi
“Daromad-iste′mol” chizig`ini tahlil qilganimizda, daromad o`zgarishini (narxlar o`zgarganda) iste′molga ta′sirini o`rgangan edik. “Narx-iste′mol” chizig`i orqali narxlarning o`zgarishini bir ne′mat bilan boshqa bir ne′matni nisbiy almashtirishga ta′siri o`rganiladi. Endi biz X ne′matga bo`lgan talabni o`zgarishining qancha qismi narx bilan bog`liq va qancha qismi daromad bilan bog`liqligini ko`rib chiqamiz (7.4-rasm).
Y