7-mavzu. Iqtisodiy raqobat tushunchasi iqtisodiy raqobat mazmuni Raqobat va baho

 
2. Raqobat va baho 
 
Raqobat kurashida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lgan narsa bahodir. 
Umuman, baho talab va taklif muvozanatining natijasi bo’lib, raqobat orqali 
yuzaga keladi. Ma’lumki, har bir tovarga talab yuqori bo’lsa, baho ham ko’tarilishi 
kerak. Shunga ko’ra tovarlar sarf-xarajatiga ko’ra juda yuqori yoki juda past 
bahoda sotilishi mumkin. Yuzaki qaraganda sun’iy ravishda talabni ko’tarish 
tufayli bahoni oshirish mumkinga o’xshaydi. Mavjud sharoitga ko’ra shunday 
holat ham yuz beradi. Lekin raqobat natijasida bunday holat doimiy yoki uzoq 
cho’zilishi mumkin emas. Baribir ko’p tovar sotishga intilish ustun keladi. 
Iste’molchining daromad darajasiga ta’sir ko’rsatuvchi baho raqobat holatiga 
bog’liq bo’lib, u turg’un bo’la olmaydi, to’xtovsiz o’zgarib turadi. Bozor 
ishtirokchi- lari uchun bozor holatini ko’rsatib turadigan narsa ham baho bo’lib, u 
sotuvchi va xaridorlarning harakat yo’nalishini aniqlab beradi. Chunki bozor 
ishtirokchilari bozorga qachon va qancha tovar etkazib turishni baho darajasi orqali 
aniqlaydilar. Bu esa bevosita ishlab chiqarishga ta’sir ko’rsatadi. Qachon, qancha, 
qanday tovar ishlab chiqarishni bozordagi yuzaga kelib turgan baho orqali belgilab 
ish ko’riladi. 
Raqobat tufayli paydo bo’ladigan bozordagi baholarning tadbirkor va 
iste’molchilar uchun 
muhimligini ikki narsada ifodalanadi. Birinchisida 
tadbirkorning foydasi va daromadi ifodalanadi, ikkinchisida bozor holati 
aniqlanadi. 
Iste’molchi - xaridorni olsak, u ham bahoga ikki tomonlama bog’liqdir. 
Birinchidan, bahoning darajasi, harakat mazmuniga qarab, qaysi tovarni qachon 
sotib olish va qancha miqdorda sotib olishni aniqlaydi. Ikkinchidan, daromadning 
taqsimlanishi va reallik darajasini aniqlab beradi. Baho ko’tarilib boraversa, albatta 
daromad darajasi pasayib boradi. Lekin raqobat baholarning pasayishiga ham olib 
keladi. Chunki, iqtisodiyotda, shaxsiy daromadda yuz beradigan barcha 

---

o’zgarishlar bozorda raqobat tufayli yuzaga keladigan baho darajasida o’z ifodasini 
topadi. Shunga ko’ra, barcha bozor ishtirokchilari, ayniqsa tadbirkorlar, katta 
diqqat va e’tibor bilan bahoni kuzatib boradilar, uning o’zgarishini o’z vaqtida 
bilib turish choralarini qo’llaydilar. 
Demak, bozorda paydo bo’ladigan baho bozor iqtisodiyotining ko’zgusi 
bo’lsa, raqobat uni yuzaga keltiruvchi kuchdir. Raqobat va baho mexanizmlari o’z 
ta’sirlari bilan bozorni harakatlantiruvchi muhim mexanizmlar bo’lib, bozor 
iqtisodiyotining boshqarilishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ular bozor 
iqtisodiyotini o’zidan- o’zi harakatga keltiruvchi va boshqaruvchi ichki 
kuchlaridirki, unga tashqaridan sun’iy ta’sir ko’rsatish va bahoni raqobatsiz 
oldindan belgilash bozor tabiatiga to’g’ri kelmaydi, uning mexanizmi harakatlariga 
faqat salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Aytish mumkinki, raqobatning asosida, shaxsiy manfaat yotadi va bu 
raqobat kurashining kuchayishi, ta’sirining ortib borishi uchun kuch bag’ishlaydi. 
Buning boisi shuki, har bir iqtisodiy birlik o’z nafsini ko’zlay-di. Har bir tadbirkor 
yuqori foyda uchun, hech bo’lmaganda kam zarar uchun kurashadi. Moddiy 
resurslar egalari uni sotishda yoki ijaraga berishda yuqori baho orqali ish tutishga 
urinadi. Ish kuchi egalarini olsak, miqdori va murakkabligi bir xildagi 
mehnatlariga imkoni boricha ko’p daromad olishga harakat qiladilar. Bularning 
hammasi xaridor sifatida, aytganimizdek, past bahoning tarafdorlaridir. Shaxsiy 
manfaatdorlik bozor iqtisodiyoti faoliyatida tartib o’rnatib turadi, manfaatsizlik esa 
kutilmagan tartibsizliklarga olib kelishi mumkin. Bunday voqelik shunday 
xulosaga olib keladiki, turli iqtisoday birliklar o’z ixtiyoriy tanlovini amalga 
oshirishi davrida shaxsiy manfaat asosida ularning asosiy harakat tarzi shakllanadi. 
Bu bozor iqtisodiyoti taqozosidir. 
Masalan asosiy xalqaro savdo nazariyalarini ko’rib chiqqanda Olmoniya 
xalqaro bozorda sotadigan va sotib oladigan mollarining tabiati va sonini narx 
belgilaydi. Olmoniyada bitta sanoat uskunasiga 5 evro xarajat qilsa, qo’shni 
Daniyada bu xarajat 10 evroni tashkil qiladi, mebel esa 20 va 30 evroni tashkil 
qiladi. Ya’ni Olmoniyada bitta mebelga 4 baravar ko’p xomashyo xarajat qilish 
kerak (20 : 5). Daniyada bu nisbat 3 ga teng (30 : 10). Demak Daniyada mebel 
chiqarish avzal, Olmoniyada esa uskuna ishlab chiqarish avzaldir. 
Yana bir misol. Braziliyada tayyorlangan poyabzalni narxi 15 evro bo’lsa, 
Italiyada tayyorlangani 30 evroga teng, kiyim esa 30 va 60 evrogv teng. Bu 
raqamlar raqobat bozorida Braziliyani ushbu tovarlar bo’yicha 1 : 2 nisbatan 
Italiya tovarlariga nisbatan ustunligini ko’rsatadi.