7-Modul: Fandagi yangiliklar va fanni o‘qitishning dolzarb masalalari

O‘quv mashg‘uloti tahlilini shartli ravishda 5 turga bo‘lish mumkinligi haqida 
fikrmulohazalar bildirildi
1. Ilmiy tahlil. 
2. Metodik tahlil.
3. Didaktik tahlil. 
4. Umumpedagogik tahlil.
5. Umumpsixologik tahlil. 
DARS TAHLILI VA UNING METODIKASI

---

 
Dars- ta’lim jarayonining asosiy shakli. Dars-bevosita o‘qituvchi rahbarligida 
muayyan o‘quvchilar guruhi bilan belgilangan vaqt oralig‘ida olib boriladigan 
mashg‘ulot turi. Shunday ekan, har bir o‘qituvchi o‘z navbatida, dars o‘tish 
barobarida dars tahlili va uning metodikasini ham bilishi shart. Ammo, bu o‘rinda 
shu narsani alohida qayt etish lozimki, dars tahlili va uning metodikasi qandaydir bir 
andozali narsa emas. U o‘qituvchining izlanuvchanligi va ijodkorligiga qo‘yilgan 
ilmiy talabga ko‘ra doimo o‘zgarib, takomillashib boradi.
Dars tahlilining maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda har bir 
o‘qituvchi umumiy yo‘nalishdagi dars tahlilini farqlashi bilan birgalikda, o‘zining 
ixtisosligiga oid dars tahlilini ham yaxshi bilishi lozim. Davlat ta’lim standartlari 
asosida tayyorlangan o‘quv dasturlariga muvofiq boshlang‘ich sinflar uchun, 
jismoniy tarbiya darslari uchun va umuman, har bir fan yo‘nalishlariga xos dars 
tahlili va uning ilmiy asoslangan metodikasi hamon ishlab chiqilgan emas. Bola 
maktabga deyarli o‘yin faoliyati asosida kirib keladi. 
Uning texnologiyasi esa hanuzgacha ishlab chiqilmagan. Boshlang‘ich 
ta’limda bolaning jismoniy va ruhiy sog‘lomligi bilimlarni mustaqil egallashi hamda 
mantiqiy fikr yuriishida muhim ahamiyat kasb etadi. Qolaversa, ijtimoiy faol shaxs 
tarbiyasida jismoniy va aqliy harakat faolligiga xos izchillik ta’min etilmog‘i kerak. 
Hozirgi kunda iqtidorli bolalar maktablari (gimnaziya, litsey, litseyinternat) tashkil 
etilgan. Tabaqalashtirilgan ta’limga e’tibor berilmoqda. Ammo iqtidorli o‘quvchilar 
uchun alohida dastur, darslik, o‘quv qo‘llanmalari yaratilgan emas. Shunga muvofiq 
iqtidorli bolalar maktablarida o‘tiladigan darslar tahlili va uning ilmiy asoslangan 
texnologiyasi ham ishlab chiqilmagan. Kuzatuvlar shuni ko‘rsatmoqdaki, o‘quvchi 
sinfdan-sinfga o‘tgani sari maktabga kitob ko‘tarib kelmaslik odatiy holga aylanib 
bormoqda. Kitob bilan ishlash, ayniqsa, yuqori sinflarda nochor ahvolda.
Uzluksiz ta’limning keyingi bosqichlarida, ya’ni oliy maktab talabalari ham, 
o‘z navbatida, bu ishga panja ortidan qaray boshlaganliklari kuzatilmoqda. Bu 
masalada kimni ayblash kerak? O‘qituvchining darsga tayyorgarligi va dars tahlilida 
kitobga (darslik va o‘quv qo‘llanmalariga) bo‘lgan e’tiborni chetlab o‘tib bo‘lmaydi-
ku?! Bundan tashqari, juftlik va blokli darslar keng qamrovli joriy etilmoqda. Uning 
samarasi dars tahlili va uning metodikasida o‘z aksini topganmi? Topgan bo‘lsa, 
qanday innovatsion tavsiyalar joriy etilgan? Jumladan, mustaqillik darslari, 

---

noan’anaviy darslar va masofaviy ta’limni takomillashtirish xususida ham alohida 
dars tahlillari yo‘lga qo‘yilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Dars tahlili jarayonida dars jadvalining tuzilishi, unda fanlarning joylashuvi 
va hatto, tanaffus tartiblari ham nazardan chetda qolib ketmasligi lozim. Chunki 
tanaffus qanchalik qisqa bo‘lib, dars soatlari oxirlab borgan sari bolada ruhiy va 
aqliy toliqish, ya’ni charchash hollari shunchalik ortib boradi. Ayniqsa, 5-6-soatdagi 
darslar unumi va samarasi dars tahlillarida ilmiy asoslangan holda ko‘rsatib 
o‘tilmog‘i lozim. Bugungi kunda savdo do‘konlarida dars tahliliga, o‘qituvchiing 
kospektrejalariga oid maxsus daftarlar sotilmoqda. Bu hol kamlik qilganidek, viloyat 
o‘qituvchilar malakasini oshirish istitutlari tinglovchilariga dars tahlilining tayyor 
andozasi (shablon)ni tavsiya etishadi. Bunday hollar ijodkor o‘qituvchining kasbiy 
faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi muqarrar. Chunki, yuqorida ta’kidlanganidek, 
dars tahlilini bir xil andozaga solib bo‘lmaydi.
O‘qituvchining dars tahlili va fan yo‘nalishiga xos metodikasini qanchalik 
bilish hamda amalda qo‘llay olishiga qarab, uning o‘z sohasining bilimdonligi, 
ijodkorligi, ayniqsa, pedagogik mahoratiga baho bersa bo‘ladi. Shu ma’noda, 
bo‘lajak o‘qituvchilarga dars tahlili va uning metodikasi haqida bilim berish, 
pedagogik amaliyotda oladigan bu masalaga alohida tahlil ko‘zi bilan jiddiy qarash 
muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo tajribalar va ilmiy kuzatuvlar shuni 
ko‘rsatmoqdaki, aksariyat talabalar amaliyotga chiqdi degan kundan e’tiboran 
maktab o‘qituvchisining konspekti, kalendar ish rejasi va tarbiyaviy ish rejalarini 
shundaygina ko‘chirib olishga harakat qilishadi. Maktab o‘qituvchilari bunga yo‘l 
qo‘yishadi ham. Bunday holda talaba oliy dargohda olgan bilimlar va yangi 
pedagogik texnologiyalarni qanday qilib ta’lim-tarbiya jarayonida sinab ko‘radi? 
Shuning uchun metodist o‘qituvchilar bu masalaga befarq qaramasliklari lozim. 
Toki, talabadagi ijodkorlik namunalari amaliyot jarayonida namoyon bo‘lsin.
Kasb faoliyatining mantiqi dars jarayonida rang-barang metod, usul va 
vositalardan unumli foydalana bilishda ko‘rinadi. Shuning uchun dars tahlili 
jarayonida o‘qituvchi ana shu 14 metod, usul va vositalarni qay yo‘sinda qo‘llay 
oladi, degan savolga javob olish lozim. Ko‘plab dars kuzatuvlari va tahlillari 
mobaynida aksariyat o‘quvchilarning javoblari nihoyatda sodda, shu bilan birga, 
noaniq, mujmal, qandaydir o‘ziga ishonchsizlik va loqaydlik kayfiyatiga xos 
holatlarga duch kelasiz. Bolaning erkin va jonli fikri yalt etib ko‘zga tashlanmaydi. 
Shundan kelib chiqqan holda, o‘quvchi nutqining nochorligi, sayozligi, 
mantiqsiz,ilm va amaliyotdan uzoqligi, hatto bolaning fikrlash doirasi yoshiga mos 
emasligi ham ba’zan ko‘rinib qoladi. O‘qituvchi o‘quvchini quruq yodlashga majbur 
etmasligi lozim.
O‘quvchining o‘zi qiziqib, mustaqil fikr asosida bilishga intilsin. Har bir dars 
fikrlash,ilm asosida bilim egallash darsiga aylansin. O‘quvchining fikr yuritish 
qobiliyatidan kelib chiqib, har bir so‘zi jonli, jo‘shqin, ilmiy va amaliy asoslangan 

---

bo‘lib borsin. Ana shunday darslar ijodiy va ilmiy asoslangan darslar bo‘lib, o‘z 
samarasini beradi. Dars kuzatuvlari asoslangan ilmiy tahlillar o‘quvchilarning 
yuqori sinfga o‘tgani sari ulardagi faollik susayib borayotganligini ko‘rsatmoqda. 
Buning ilmiy asoslangan sababi, boshlang‘ich ta’limda ―Bu nima?‖ refleksi ijodiy 
tus olgan bo‘lib, bolaning fantaziyasiga xos qiziqishlar ko‘lami ehtiyoj darajasiga 
ko‘tarilgan bo‘ladi. Bu ehtiyoj yuqori sinfga borgan sari so‘nmasligi lozim. 
―O‘qituvchi-o‘quvchi‖ munosabatida ichki refleksiya tobora uyg‘unlashib borishi 
maqsadga muvofiq hisoblanadi
.