7 Olmoshlar va o’zgaruvchilar

Olmoshlarga aloqador so’zlar: Olmoshlar o‘z nomiga qaramay faqat otlarni emas, balki DBlarni ham ifodalaydi.Ular hatto boshqa barqaror birikmalar yoki butun bir gaplarni ifodalay oladi.Quyidagi misollarda birinchi gapda matn beriladi,ikkinchi gapda esa olmosh oldingi gapdagi ifodani o‘rnini egallaydi.Olmoshlar kabi tegishli qismlar ham yirik harflar bilan berilgan.

(3)a. Bente ist ganz konzentriert. (Bente butunlay diqqatini jamlagan.)

b. Sie büffelt. (U o‘qiyapti.)
(4)a. Wie findest Du es, dass Bente büffelt? (Bentenining o‘qiyotgani haqida qanday fikrdasan?)
b. Es gefällt mir. (Bu menga yoqadi.)

(3b)dagi u olmoshi Bentega yo‘naltirilgan bir paytda (4b)dagi u olmoshi butun bir gapni tegishli barqaror birikma sifatida ifodalamoqda.Biz quyidagi gaplarga,VP larga yoki boshqa birliklarga emas, balki DB larga aloqador olmoshlar bilan chegaralanamiz.

Olmoshlarning qo‘llanilish usullari: Olmoshlarga aloqador ifodalarning har xil turlari bilan bir qatorda olmoshlarning har xil qo‘llanilish turlarini farqlaymiz.(3b) misolda olmosh so‘zlovchi oldin aytib o‘tgan Bente ifodasiga tegishli.Ya’ni u olmoshi bu matnda Bente shaxsini ifodalamoqda, bu ma‘noni bildirishining sababi esa u atoqli ot, ya‘ni, Benteni qayta tilga olayotganidir.Olmosh chin ma‘noda parazitdir va aytib o‘tilgan ifodaning so‘zlovchisi – bu yerda Bente – o‘z ma‘nosini ifodalash uchun foydalanildi deya olamiz.Bu olmoshning qayta yo‘naltirilgan qo‘llanishi anaforik deb ataladi.
Anaforik qo‘llanishga juda o‘xshash, ammo kamroq uchraydigan qo‘llanish esa kataforik deyiladi va bunda suhbatda olmosh tegishli bo‘lgan ifodadan oldin turadi.

(5) Weil sie ist eine brilliante Linguistin ist, wird Alex oft auf Tagungen als Sprecherin eingeladen. ( Ajoyib tilshunos bo’lganligi sababli u, Aleks yig’ilishlarga tez-tez so’zlovchi sifatida taklif qilinadi.)

Qo’llanishlarning hammasi ham olmosh uning ma’nosini bildiradigan ifodaga tegishliligi bilan belgilanmaydi. Ba’zan olmosh yolg‘iz nonverbal matn orqali ma‘no ifodalashi mumkin.

(6)[Als Bente den Raum betritt, sagt Alex zu Chris:] Auf sie habe ich gewartet. ( [Bente xonaga kirganida Aleks Krisga aytadi:] Men uni kutgan edim.)

Anaforik qo‘llanilishga qarama-qarshi bu qo‘llanishda boshqa bir individ haqida so‘z borayotgan, oldin aytib o‘tiladigan ifoda shart emas,chunki olmosh izohni to‘g‘ridan to‘g‘ri ifoda matniga yo‘naltiradi.

Bu qo‘llanish deiktik deb ataladi.

Biz so‘z yuritgan uchala qo‘llanish usullari so‘zlovchili deb yuritiladi.,chunki olmosh
xuddi atoqli ot kabi individ haqida so‘zlaydi.Ammo to‘gridan to‘g‘ri bunday holat
uchramaydigan boshqa qo‘llanish usullari ham mavjud.

(7) Jede Katze mag ihren Kratzbaum. (Har bir mushuk ularning tirmashgichini

yoqtiradi.)
(7)dagi egalik olmoshi mushuk ga tegishli, ammo u aniq bir individga aloqador
emas, balki miqdorli DB har bir mushukka bog‘langan. Agar uch mushuk – Mayki,
Rippi va Elza -bor deb hisoblasak, unda (7) quyidagi uch gapdagi bog‘lovchi
bilan bir xilligini bildiradi.

(8) a. Maiki mag Maikis Kratzbaum. (Mayki Maykining tirmashgichini yoqtiradi.)

b. Rippi mag Rippis Kratzbaum. (Rippi Rippining tirmashgichini yoqtiradi.)
d. Elsa mag Elsas Kratzbaum. (Elza Elzaning tirmashgichini yoqtiradi.)

(7)dagi kabi olmoshlar bog‘langan deb ataladi.Olmoshlarning ma‘nosi miqdorli

DBga uzviy bog‘liq. Bunga keyingi bo‘limda yana qaytamiz.
Quyidagilarda biz deyktik qo‘llanishga e’tibor qaratamiz,chunki u ushbu
bo’limda so’z yuritilayotgan Werkzeuglar bilan modellashtirish uchun oson.
Bog‘langan qo‘llanish bilan esa biz keyinroq ushbu kitobda shug‘ullanamiz
va anaforik yoki kataforik qo‘llanishni semantik tahlil qilish uchun muhim bo‘lgan
texnik vositalar bu kitobda shug‘ullanadigan vositalarimiz ichida eng muhimidir.

7.2 | Olmoshlar va tiplar

Biz olmoshlarni hozirgi tizimimizda qanday tahlil qila olishimizni o’ylab ko’rish

bilan boshlaymiz. Biz buning uchun variant (6) da berilgan quyidagi misolda
e’tibor qartamiz.

(9) [Als Beante den Raum betritt, sagt Alex zu Chris: ] Deniz mag sie.

([Beante xonaga kirganida Alex Krisga aytadi: ] Deniz uni yoqtiradi.

(9) dagi gap sintaktik jihatdan bizning ikki qismli fe’l va ikki dalilli

gaplarimizdan farq qilmaydi,faqatgina bu yerda olmosh atoqli otning o‘rniga
to‘g‘ridan to‘g‘ri to‘ldiruvchi uchun foydalanilmoqda.
B
uning uchun analogga semantik struktura daraxtini tuzishimiz ham kerak. Deniz va mögen ning semantik tiplari qaysiligini allaqachon bilamiz va xuddi shu o'rindagi atoqli otlarning reprezentatsiyasi bo'lishi kabi sie ning semantik reprezentatsiyasi Typ e bo‘lishi mumkin. 

(11) mögen ( sie ) (deniz ) : t