7-tema. XIX ásirdiń ekinshi yaRİMİ-xx ásirde dúNYa pedagogika iliminiń rawajlaníWÍ. K. D. UshInskiydiń pedagogikalíq miyrasí jobasi

Balalar baqshaları – bul basqıshqa 3-5 jaslı balalar qabıllanıp, balalardıń jasına qaray 3,2,1 jıllıq tálim kurslarına tartıladı. Yaponiyada 59,9 procent baqshalar jeke menshik, 40,8 procenti municipal (bizińshe rayon) keńesleri qarawında, qalǵan 0,3 procenti mámleketlik esaplanadı.
Yaponiyada balalardıń tezirek er jetiwin qáleydi. Sonlıqtanda balanıń túrli jasına qaray tárbiyanıń túrli táreplerine itibar beredi. Mısalı, balanıń 1 jasında oǵan ózine bolǵan isenimdi oyatıw, 2 jasında oǵan qoldan islengen qol óneri buyımların kórsetiw, 3 jasında minnet sezimlerin oyatıwǵa, 4 jasında jaqsılıq penen jawızlıqtıń ayırmasın ańlawǵa, 5 jasında liderlik qábiletti tárbiyalawǵa, ǵárezsizlikke umtılıwǵa, óz islerin jobalastırıw hám onı orınlawǵa úyretiledi.
Yaponiya baqshalarında balalardı 8 baladan ibarat bolǵan «xan» dep atalıwshı kishi toparlarǵa bóledi. Baqshada hár bir balaǵa «jumıs ornı» ajıratıladı, olar óz «xan»larına at qoyadı. Solay etip, balalar kishkeneliginen jámáátte islewge úyretiledi. «Xan»lar baslawısh mekteptede dawam etedi, lekin jańa sharayatlarǵa tezirek kónligiw ushın olar hár 5 aydan ózgerip turadı. Balalar baqshasınıń tiykarǵı wazıypası – balanı mektepke tayarlaw bolıp esaplanadı.
Májbúriy tálim – bul basqıshqa 6-15 jasqa shekemgi balalar tartılıp, olar usı múddet ishinde 6 jıllıq baslawısh mektep «syogakko» hám 3 jıllıq kishi orta mektep kursın «tyugakko» óteydi. 9 jıllıq bul tálim májbúriy bolıp, barlıq balalar biypul oqıtıladı hám biypul sabaqlar menen támiyinlenedi. Ata-analar óz balaların jeke menshik mekteplerge beriwgede haqlı.
Joqarı basqısh orta mektebi «kotogakko» - Yaponiyada bunday mekteplerdiń kúndizgi, keshki hám sırtqı bólimleri bar. Bunda oqıw múddeti 3 jıl (keshki hám sırtqı-4 jıl). Oqıwshılardıń 95 %ti kúndizgi mekteplerde oqıydı. Bul mekteplerde oqıw ıqtıyarıy bolıp, kishi orta mektepti pitkergen 16-18 jaslı balalar qabıllanadı. Bul jerde oqıw tólemli bolıp, ulıwma bilim beriwshi (akademiyalıq) pánlerden tısqarı texnikalıq bilimler, sawda-satıq, jergilikli sanaat, awıl xojalıǵı, sharwashılıq, balıqshılıq, kemesazlıq h.t.b tarawlar boyınsha bilimler aladı. Ádettegi mámleketlik mekteplerden tısqarı tólemli jeke menshik mektep-akademiyalar (gakuenler)de bar. Lekin ol jerge kirip oqıw ushın úlken konkurstan ótiw lazım boladı.
Yaponiyada sońǵı waqıtları abıroylı joqarǵı oqıw orınlarına tayarlaytuǵın arnawlı keshki «Dzyuku» dep atalatuǵın mektepler keń tarqalǵan. Bular dáslep XVIII ásirde yaponiya shirkewlerinde payda bolıp, házirgi kúnde olardıń sanı 100 mıńnan asadı. «Kishi dzyuku»leer 5-6 oqıwshıdan ibarat bolıp, oqıtıwshınıń úyinde tálim aladı, «Úlken dzyuku»lerde 5 mıńnan aslam bala oqıydı.
Universitetler, kishi kolledjler, texnikalıq kolledjler, arnawlı qániygelestirilgen kolledjler Yaponiyada joqarı oqıw orınlarına kiredi.
Bul mámlekette baslawısh, orta hám joqarı oqıw orınlarınan tısqarı, bir-birinen ózgeshe qániygelestirilgen mekteplerde bar. Olardıń kópshiligi jeke menshik bolıp, firmalar, koncernler janınan shólkemlestirilip, qısqa múddetli kurslarda aspazlar, tigiwshiler, esapshılar, avtotexnik h.t.b kásiplerdi úyretiw menen shuǵıllanadı.
Yaponiyada oqıw jılı 1-aprel’den baslanıp, 31 martta juwmaqlanadı. Baslawısh hám kishi orta mekteplerde oqıw 3 semestrge bólinedi. Joqarı, orta mekteplerde bolsa oqıw 2-3 semestrge bólinedi.
Oqıw jılı Yaponiyada 240 kun (AQShtaǵıdan 60 kúnge kóp), kúnlik sabaqlar 7 saat. Oqıwshılar háptesine 2-3 saat klasstan tıs klub islerine, 7 saat qániygelik boyınsha sabaqlarǵa yaki repititorlarǵa qatnaydı. Joqarı orta mektepte oqıw dáwirinde balalar 80 ret sınaqlardan ótedi.
Yaponiyada muǵallim kadrlar tayarlawǵa úlken itibar berilip, bul kásipke uqıbı joq, qızıǵıwshılıǵı tómen adamlardıń kelip qalıwı derlik múmkin emes. Oqıwshılar 4 jıllıq universitetler hám 2 jıllıq kolledjlerde tayarlanadı. Bul oqıw orınların pitkergenlerge 1 hám 2 dárejeli gúwalıqlar beriledi. Mektep direktorı bolıw ushın 1-dárejeli gúwalıqqa iye bolıw shárt.
Yapon muǵállimleriniń jámiyettegi ornı úlken bolıp, miynet haqıları salıstırǵanda az emes. Olar hár 5 jıldan óz qániygelerin joqarılatıp baradı.
Yaponiyada shańaraq tárbiyası bir qansha jaqsı jolǵa qoyılǵan. Ásirese analar bala tárbiyası ushın shańaraq hám mámleket aldında juwapker esaplanadı. Yaponiyada úyde balalarınıń sabaq tayarlawı ushın arnawlı partalar satıp alınadı.
Yaponiyada túrli bilim kónlikpelerin bala qálbine sińdiriw hár bir mektep ushın jaqsı páziylet sanaladı. Máselen: 2 klass oqıwshısı kópshiliktiń aldında bayanat penen shıǵıp sóyley alıwı tiyis. 6 klass oqıwshısı keminde 2 muzıka ásbabında nama sherte alıwı, baslawısh klass oqıwshısı suwda erkin júze alıwdı biliwi kerek. Yaponiyalıqlar tuwrı hám hadal turmıs tárizin balalarǵa jaslayınan sińdiriwge háreket etedi hám onı qádirleydi. Ádep-ikramlılıq tárepten ayıpker bala ushın eń awır jaza bul oqıtıwshınıń oqıwshısınan ıqlasınıń qaytıwı esaplanadı. Bul ıqlastı qayta tiklew ushın balada, ata-anada keyin kóp háreket etiwi tiyis.
Yaponiyada universitetlerge joqarı orta mekteplerdiń pitkeriwshileri qabıllanadı. Házir Yaponiyada 460 universitet bar. Olardıń 95 mámleketlik, 34 municipal, 331 jeke menshik esaplanadı. Olarda 1 mln.843 student bilim aladı. Olardıń 77,4 procenti jigitler, 22,6 procenti qız balalar.
Kishi kolledjlerde (tanki-daygaku) 10,1 procent erkekler, 89,9 procent qız balalar tálim aladı.
Universitetler óziniń materiallıq-texnikalıq támiyinleniw dárejesine qaray 2 kategoriyaǵa bólinedi. 1 kategoriyalı universitette hár oqıtıwshıǵa 8 studentten, 2 kategoriyalı universitette 20 studentten tuwrı keledi. Kafedralarda professor, docent hám oqıtıwshılar jumıs isleydi. Kafedra 4 joqarı kurs talabasın bakalavr, 4 magistr hám 3 doktorantura baǵdarlaması boyınsha tayarlawǵa juwapker. Universitetlerde bilim ushın oqıwdan shıǵarılmaydı. Olardıń kópshiligi sonlıqtanda 4 jıllıq oqıwdı 5-6 jılda pitkerip shıǵadı.
Yaponiyada mektep, joqarı tálim oqıw-tárbiya jumısların Bilimlendiriw, ilim hám mádeniyat ministrligi basqaradı.
Administrativ bóliniwine qaray Yaponiya 47 prefektura (shama menen bizińshe uálayat), 3262 municipalitet(rayon)ke bólinedi. Hár bir prefektura hám municipalitet janında 5 adamnan ibarat bilimlendiriw máseleleri menen shuǵıllanıwshı keńes jumıs isleydi. Municipalitet májbúriy tálimdi basqaradı. Prefektura bolsa joqarı orta mektep, mayıplar mektepleri, kórkem óner, tábiyat, tariyx muzeyleri hám sport ob’ektlerin basqaradı.
Yaponiyada hár mıń adamǵa 190 joqarı maǵlıwmatlı qániyge tuwra keledi. Bul kórsetkish AQShta 294, Angliyada 138, Franciyada 115 ti quraydı.