8-ma’ruza. 1-yoshgacha va kichik yoshdagi bolalar mahsulotlari texnologiyasi

Ona va turli hayvon sutlari tarkibi

Ko‘rsatkichlar	Sutnoma
	Ona	Ot	Eshak	Tuya	Qo‘y	Echki	Sigir
Suv, %	87,5	89,8	90	86,4	84,6	81,6	87,4
Quruq modda, %	12,5	10,7	10	13,6	15,4	18,4	12,6
Oqsillar, %	1,25	2,1	1,9	3,5	5,7	3,6	3,3
Kazeinlar, %	0,5	1,2	-	2,6	4,5	3,0	2,7
Albumin+globulinlar, %	0,75	0,9	1,9	0,9	1,2	0,6	0,6
Yog'lar, %	3,5	1,8	1,4	4,5	7,2	1,4	3,9
Karbonsuvlar, %	7,5	6,4	6,2	4,9	4,6	6,2	4,7
Kul modda, %	0,2	0,4	0,5	0,7	0,8	0,5	0,7
Quvvati, katta kaloriya	68	52	46	76	108	46	69

Ona sutining tarkibidan habar topgan har bir kimsa, jumladan shifokorlarimiz ham, o‘sayotgan bola tanasi uchun ozuqaviy moddalarga bo'lgan talab har vaqt qanday bo'lishi bilan qiziqadi. Bu masala keskin kontinental iqlimga ega bo'lgan O'zbekiston sharoitida alohida ahamiyat kasb etadi, chunki bola tanasi tashqi muhit omillariga moslashuvi uchun katta va chuqur jarayonni o'tishi kerak.

Sobiq SSSR, jumladan Rossiya olimlarining fikricha, bir yoshgacha bo‘lgan bolalar tanasining ozuqaviy moddalarga (oqsillar, yog'lar, karbonsuvlar va h.k.) bo'lgan ehtiyoji bolalarning ovqatlanish turiga bog‘liq. Bu masalaga bizning munosabatimiz o'zgacha, chunki bolalarning ovqatlanish masalasiga e’tibor qaratilar ekan, avvalo sog'lom o'sib, unayotgan bolalar ovqatlanishini yoritish maqsadga aynan mos kelar edi. Me’yorda rivoj topayotgan bola asosan ko'krak ona suti bilan boqiladi. Qolgan hollarda esa bolalar aralash yoki sun’iy usul bilan boqiladi. Ikkinchi tomondan, bolalar tanasining ozuqaviy moddalarga talabini yoritishdan oldin ularning o'sish-taraqqiyot davrini bilish zarur, chunki o'sayotgan bola tanasi bu davrlarsiz, ularni boshidan kechirmay turib, katta bo'lmaydi (65-jadval).

64. 
    jadvaldagi ma’lumotlardan ko'rinib turibdiki, bola bir yoshga to'lgunicha, kamida 8 tarraqqiyot davrlarini bosib o‘tishi lozim. Shunisi qiziqki, bolaning tanasi har bir davrda ma’lum o'zgarishlarni boshidan kechiradi. Bunday o‘zgarishlar bola tanasida O'zbekiston sharoitida ancha keskin ravishda kechishi turgan gap. Shu boisdan bir yoshgacha bo'lgan bolalar ovqatlanishi haqida so‘z yuritishdan oldin, yil fasllari O‘zbekistonda qanday belgilar bilan boshqa mintaqalardan, jumladan, Rossiya Federatsiyasidan ajralib turishini ko‘zdan birbor kechiramiz.
    

64. 
    jadval
    

Bir yoshgacha bo'lgan bolalarning o‘sish, taraqqiyot davri

Davrlar	Davrlaming davom etishi
1	“Og‘iz suti” - bola tug‘ilganidan so‘ng 1- 3 kun
II	“O‘tkinchi sut” - bola tug'ilganidan so‘ng 4-5-6- kun
IIl	“Yetilgan sut” - bola tug'ilganidan so‘ng 7-10- kunlar
IV	“Chaqaloq” - “Chilla” - bola tug'ilganidan so‘ng 11 kundan tortib 2 hafta, 28 kun, hatto 40 kungacha
V	Bola tug'ilganidan so‘ng birinchi 2-3- oy
VI	Bola tug'ilganidan so'ng 4-6-oylar
VII	Bola tug'ilganidan so'ng 7-9-oylar
VIII	Bola tug'ilganidan so'ng 10-12- oylar

Eslatma: Sharqiy odatga ko'ra «chilla» davri 2 ga ajratiladi: kichik — dastlabki 20 kungacha, katta — 21-40 kun orasida

0‘zbekiston Respublikasi 0‘rta Osiyoning markaziy qismida joylashgan bo‘lib, dengiz va okeanlardan ancha yiroqda: jazirama yozi va nisbatan sovuq, ayrim yillarda qahraton qishi, namgarchilikning ozligi, ob- havoning quruqligi, bulutlarning kamligi, quyosh nurlanishining bisyorligi bilan belgilanadi. Natijada 0‘zbekiston iqlimi keskin kontinental, kecha-kunduzi, oy va yil mobaynida tez-tez o‘zgaruvchan bo‘ladi. Buning dalili sifatida 66-jadval ma’lumotlariga murojaat etamiz.

64. 
    jadval
    

O‘zbekiston Respublikasida yil fasllarining asosiy belgilari

Ko'rsatkichlar	Yil fasllari (o'rtacha, 1 oy mobaynida)
	Bahor	Yoz	Kuz	Qish
Havo harorati, t°C	14,3	25,35	12,7	0,5
Havoning nisbiy namligi, %	59,7	41,4	56,7	75
Havo bosimi, P mm simob ustuni	715,4	710	718,3	720
Quyosh nurlanishi, m/d /m^1	790	839	576,5	346,6
Shamol tezligi, m/sek	2,9	2,6	2,7	2,5

64. 
    jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 0‘zbekiston iqlimi ko'rsatkichlari orasida eng kam darajada o‘zgaradigani havo bosimi va shamol tezligidir. Ammo shuni unutmaslik kerakki, yozning ayrim jazirama kunlari issiq haroratli “Garmsel” yoki “Afg‘on” shamollari esib turadi. Bunday shamollarning bola tanasiga ta'siri izsiz qolmas. 66-jadvaldagi qolgan ko‘rsatkichlarning o'zgarishlari sezilarli darajada. Masalan, havo harorati yoz bilan qish orasida 50 dan ziyod marotaba bir-biriga zid ravishda o‘zgarsa, havoning nisbiy namligi 1,8 marta, quyosh nurlanishi esa 2,6 marta o‘zgaradi.
    

Demak, yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan shuni anglash mumkinki, 0‘zbekiston iqlim sharoitida, bolalar tanasiga asosan 3 tashqi muxit omillari ta’sir etadi. Sanab o‘tilgan omillar ichida havo haroratining o‘zgaruvchanligi 0‘zbekistonning janubiy qismlarida ko‘zga yaqqol tashlanadi. Masalan, Termez shahrida havo harorati +50^0CS bo'lishi sir emas. Bunday baland harorat jihatidan O'zbekiston Respublikasi Sahroi- Kabir va Kaliforniyadagi O‘lim vodiysidan atigi +70^CS past turar ekan. Undan tashqari, saxro-cho‘llardagi qum uyumlarining ustki qismlari harorati +80°C bo'lib turishini ham unutmaslik zarur.
Yuqorida keltirilgan daliliarga suyangan holda chaqaloq va bir yoshgacha bo'lgan bolalar tanasida O‘zbekiston iqlim sharoitida fasllar bo'yicha bo'ladigan o'zgarishlarga to'xtalib o'tamiz.
Bolalar yorug' dunyoga kelganlaridan so'ng, ular tanasidagi fasliy o'zgarishlar murakkab reflektor xususiyatlarga ega bo'lib, nasliy a’zolarda yig'ilgan genetik dastur asoslari bilan belgilanadi. Bunday dasturning amalga oshuvi, tashqi muhit sharoitiga, jumladan tashqi muhit haroratiga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘lib, tana holatining ko'zgusi bo'lmish qonda ham murakkab siljishlar ro‘y beradi (67-jadval). Mazkur jadvaldagi ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, qon ko'rsatkichlarining ko'pchiligi yoz faslida sezilarli darajada o'zgaradi. Yoz faslida boshqa fasllarga nisbatan qonning suyulishi, pH ning pastligi, kislorod, eritrotsitlar, gemoglobin, leykotsitlar miqdorining kamayishi, plazma, xlor, kaliy va kaltsiy moddalarining ko'tarilishi ko'zga tashlanadi. Bu faslda hattoki ECHT — eritrotsitlarning cho'kish tezligi ham ortar ekan. Demak, yoz fasli mobaynida bolalar qonida chuqur o'zgarishlar vujudga keladi va ulami bolalarning ozuqaviy moddalarga bo‘lgan talabini qondirish hamda kundalik taomnomasini tuzishda hisobga olmaslik mumkin emas.
Harorati baland yoz faslida bolalar tanasida qondan tashqari, boshqa to'qima va a’zolarda, moddalar almashinuvi jarayonida ham o'zgarishlar ro‘y beradi. Masalan, I.A. Arshavskiy (1971) ma’lumotiga ko‘ra, bunday sharoitlarda mushaklaming taranglashish holati ortadi, ortiqcha anabolizm vujudga keladi, natijada mushaklardagi va boshqa a’zolardagi protoplazma vazni ko'payadi va shuning bilan bola tanasining umumiy o'sishi ta’minlanadi.
“Chilla” davridagi chaqaloq bolalarda buyrak orqali suvning chiqishi boshqa yoshdagi bolalarga nisbatan kam bo‘lib, ular peshobidagi tuz moddalari va osmomolyarligi past.

64. 
    jadval