Mavzu: Yadro tarkibi. Xramosomaning tuzilishi va tarkibi
Download 45.05 Kb.
|
doklad biologiya — копия — копия[1]
|
Mavzu: Yadro tarkibi. Xramosomaning tuzilishi va tarkibi. Reja:
Kirish. Asosiy qism Yadro tarkibi Xramosoma Xramosomaning tuzilishi va tarkibi. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish.
Hujayra yadrosi — koʻpchilik bir hujayrali va hamma koʻp hujarayli organizmlar hujayralarining asosiy tarkibiy qismi Yadro (yunon. karuon lat. nucleus) termini 1833-yilda Broun tarafidan kiritilgan bо‘lib, u о‘simlik hujayralaridagi sharsimon doimiy tuzilmalarni shu nom bilan atagan.Yadro hamma eukariot hujayralarida bо‘ladi. Yadro faqat eritrotsitlarda bо‘lmaydi. Eritrotsitlar – yuqori ixtisoslangan hujayra bо‘lib, differensirovka vaqtida о‘z yadrosini yо‘qotadi. Yadroning shakli hujayra shaklini qaytaradi, lekin notо‘g‘ri formada ham bо‘lishi mumkin. Sharsimon, kubsimon va kо‘p qirrali hujayralarda yadro yumaloq shaklga ega. Prizmatik, silindrsimon, duksimon hujayralarda yadro uzun ellips, yassi hujayralarda esa duksimon bо‘ladi. Notо‘g‘ri shakldagi yadrolarga ba’zi bir leykotsitlariing yadrosi misol bо‘ladi (taqasimon va parraksimon). Yadro hujayrada asosan bitta (bir yadroli hujayra) yoki ikkita (ikki yadroli hujayra) bо‘ladi. Kо‘p yadroli hujayralar va simplastlar ham mavjuddir. Yadroning kattaligi turlicha bо‘lib, 4 mkm dan (spermatozoid) 40 mkm gacha (tuxum hujayra) boradi. Yadro о‘lchami sitoplazma о‘lchamiga kо‘pincha tо‘g‘ri proporsional bо‘ladi. Yadro va sitoplazmaning hajm nisbati yadro-sitoplazma nisbati deb ataladi. Yadroning hujayrada joylashishi har xil bо‘lib, hujayraning faoliyati va shakliga bog‘liq bо‘ladi. Yadro hamma eukariot hujayralarida bо‘ladi. Yadro faqat eritrotsitlarda bо‘lmaydi. Eritrotsitlar – yuqori ixtisoslangan hujayra bо‘lib, differensirovka vaqtida о‘z yadrosini yо‘qotadi. Asosiy qism. Yadro. Yadro hamma eukariot hujayralarida bо‘ladi. Yadro faqat eritrotsitlarda bо‘lmaydi. Eritrotsitlar – yuqori ixtisoslangan hujayra bо‘lib, differensirovka vaqtida о‘z yadrosini yо‘qotadi. Yadroning shakli hujayra shaklini qaytaradi, lekin notо‘g‘ri formada ham bо‘lishi mumkin. Sharsimon, kubsimon va kо‘p qirrali hujayralarda yadro yumaloq shaklga ega. Prizmatik, silindrsimon, duksimon hujayralarda yadro uzun ellips, yassi hujayralarda esa duksimon bо‘ladi. Notо‘g‘ri shakldagi yadrolarga ba’zi bir leykotsitlariing yadrosi misol bо‘ladi (taqasimon va parraksimon). Yadro hujayrada asosan bitta (bir yadroli hujayra) yoki ikkita (ikki yadroli hujayra) bо‘ladi. Kо‘p yadroli hujayralar va simplastlar ham mavjuddir. Yadroning kattaligi turlicha bо‘lib, 4 mkm dan (spermatozoid) 40 mkm gacha (tuxum hujayra) boradi. Yadro о‘lchami sitoplazma о‘lchamiga kо‘pincha tо‘g‘ri proporsional bо‘ladi. Yadro va sitoplazmaning hajm nisbati yadro-sitoplazma nisbati deb ataladi. Yadroning hujayrada joylashishi har xil bо‘lib, hujayraning faoliyati va shakliga bog‘liq bо‘ladi. Yadro — koʻpchilik bir hujayrali va hamma koʻp hujarayli organizmlar hujayralarining asosiy tarkibi qismi. Ya.ning boʻlishi yoki boʻlmasligiga binoan, organizmlar eukariotlar va prokariotlarp ajratiladi. Prokariotlar hujayrasida irsiy modda DNK sitoplazmadan chegaralanmagan, bir qancha organoidlar boʻlmaydi. Eukariotlar hujayrasida DNK saklovchi strukturalar — xromosomalar va mitoxondriyalar bor. Genlardagi irsiy axborot orqali Ya. hujayrada oqsil sintezi, morfologik va fiziologik jarayonlarni boshqaradi. Ya. bilan sitoplazma oʻrtasida uzluksiz moddalar almashinuvi sodir boʻlib turadi. Ya.ni hayvon hujayralarida Ya.Purkinye (1825), oʻsimlik hujayralarida R.Broun (1831 — 33) kashf etishgan. Hujayralarda Ya. bitta yoki koʻp boʻlishi mumkin. Ya. sitoplazmadan 2 qavat membrana bilan ajralgan; tashqi membranasida ribosomalar joylashadi Hujayra yadrosi — koʻpchilik bir hujayrali va hamma koʻp hujarayli organizmlar hujayralarining asosiy tarkibiy qismi Yadro hujayrada asosan bitta (bir yadroli hujayra) yoki ikkita (ikki yadroli hujayra) bо‘ladi. Kо‘p yadroli hujayralar va simplastlar ham mavjuddir. Eukaryotik hujayra organellalari: Yadrocha Hujayra yadrosi Ribosoma Vesicle Endoplazmatik toʻr Golji kompleksi Cytoskeleton Smooth endoplasmic reticulum Mitoxondriya Vakuolalar Cytosol (organellalarni o'z ichiga olgan suyuqlik; sitoplazmani o'z ichiga oladi) Lizosoma Centrosome Plazmatik membrana Xramosoma Xromosomalar (qadimgi yunoncha: χρῶμα „rang“ + σῶμα „tana“) — shaklan yadrodan farq qiluvchi, baʼzi bir boyoqlar yordamida boyaladigan yadroning eng muhim tarkibiy qismidir. Hujayrasidagi genlarni oʻzida saqlovchi, hujayra va yaxlit organizm uchun xos xususiyatlarni belgilovchi organoidlar. Oʻzoʻzidan koʻpayish xususiyatiga ega. Organizmlar XRAMOSOMAi tuzilishi va funksiyasiga koʻra bir-biridan farq qiladi. "XRAMOSOMA" terminini nemis anatomi va gistologi V.Valdeyer taklif etgan (1888). XRAMOSOMA asosini oqsillar va nukleoproteidlar bilan bogʻlangan 2 zanjirli DNK molekulasi tashkil etadi. XRAMOSOMAdagi irsiy axborot DNK molekulasining tuzilishi va uning genetik kodi orqali taʼminlanadi. XRAMOSOMAdagi DNKning taxlanishi va RNK sintezini boshkarishda oqsillar ishtirok etadi. XRAMOSOMA tuzilishi va funksiyasining oʻzgarishi XRAMOSOMA subbirliklari — xromonemalarning spirallanishi bilan bogʻliq. Spirallangan XRAMOSOMA hujayra boʻlinishi metafazasida yorugʻlik mikroskopda yaxshi koʻrinadi. Har bir xromosoma sentromeralari orqali oʻzaro tutashgan 2 ta xromatiddan iborat. Xromatidlar reduplikatsiya natijasida hosil boʻladi. Somatik hujayrlarda XRAMOSOMA diploid (2 tadan), ularning biri ona, 2si ota organizmga tegishli. Jinsiy koʻpayish (meyoz)da gomologik XRAMOSOMAdan biri jinsiy hujayralarga oʻtadi. Har xil turga mansub organizmlar birbiridan XRAMOSOMA soni va ularning tuzilishi bilan farq qiladi. Hujayradagi barcha XRAMOSOMA kariotip (XRAMOSOMA toʻplami)ni hosil qiladi. Kariotipda jinsiy XRAMOSOMA va autosomalar boʻladi. Ayrim turlarda aynan shu tur uchun xos genlarga ega boʻlmagan qoʻshimcha XRAMOSOMA ham uchraydi. Bakteriyalar va viruslar genetik apparata bir chiziqli yoki halqasimon, sitoplazmadan yadro qobigʻi orqali ajralmaganligi va taxlanmaganligi tufayli ularni shartli ravishda XRAMOSOMA deyish mumkin. Xromosomaning nozik tuzilishi va uning shakllanishi. Profaza davridagi xromosomalar asta-sekin kaltalashib, yо‘g‘onlasha borib, metafazaga о‘tgach, aniq bir shaklga ega bо‘ladi. Shuniig uchun xromosomalarning tuzilishi odatda metafazada о‘rganiladi. Telofazaga о‘tgach u yana ingichkalashib uzunlashadi. Xromosoma DNK va oqsil kompleksidan iborat. Xromosoma hujayraning qaysi davrda bо‘lishidan qat’iy nazar u egilib buraluvchan (spiralsimon) dezoksiribonukleoproteid ipidan iborat bо‘ladi. Sintez davridan keyin xromosomada bir- biriga teng bо‘lgan va uzunasiga ketgan ikkita bir xil qism, ya’ni xromatidalar hosil bо‘ladi. Shu xromatidalarning har biri dezoksiribonukleoproteid ipidan yoki xromonemadan tashkil topgan. Xromosomaning yо‘g‘onligi odatda 20 dan 200 A gacha bо‘ladi. Xromonemalar DNK dan tashkil topgan juda nozik xromofibrillardan iborat. Xromosomalar hujayraning bо‘linish davrida (metafazada) spirallashib yо‘g‘onlashishi yoki (interfazada) chо‘zilib ingichkalashishi mumkin. Xromosomaning juda yaxshi bо‘yaladigan qismlariga xromomeralar deyiladi. Akrotsentrik xromosomalarda sentromera xromosomaning oxirgi (telomera) qismiga yaqin joylashgan bо‘lib, xromosomaning bitta yelkasi juda uzun ikkinchi yelkasi esa juda kalta bо‘ladi. Shuning uchun bunday xromosomalar tayoqchasimon kо‘rinishda bо‘ladi. Sentromera yoki birlamchi belbog‘ hujayraning bо‘linishi paytida xromosomalarning qutblarga tarqalishini ta’minlaydi. Axromatin ipchalari shu sentromeraga birlashadi va xromosomani qutblarga tortadi. Sentromerada DNK zanjirining burami chо‘ziqroq bо‘lganligi uchun sentromerada xromosomaning boshqa joylarga qaraganda DNK miqdori kamroq, oqsil esa kо‘proq bо‘ladi. Shuning uchun DNK ga xos bо‘yoq bilan xromosomalarni bо‘yaganda sentromera qismi bо‘yalmasdan qoladi va buni mikroskopda aniq kо‘rish mumkin. Sentromerasidan ajralgan xromosoma qutblarga yetib bormasdan hujayraning navbatdagi bо‘linishida yо‘qolib ketadi. Odatda bitta xromosomada bitta sentromera bо‘ladi. Lekin ayrim (chuvalchang va hasharotlar)larining xromosomalari kо‘p sentromerali ham bо‘lishi mumkin. Xromosomada birlamchi belbog‘ (sentromera)dan tashqari ikkilamchi belbog‘ ham uchraydi. Ikkilamchi belbog‘ga axromatin ipchalari birlashgan bо‘ladi. Shuning uchun u xromosomalarni qutblarga yо‘nalishini ta’minlaydi. Ikkilamchi belbog‘ning ayrimlari yadrocha hosil qilishda qatnashadi, shuning uchun ular yadrocha hosil qiluvchilar deb ataladi. Ikkilamchi belbog‘da yadrochadagi r– RNK sintezini va uning yetilishini boshqaruvchi genlar joylashgan. Ayrim xromosomalarda ikkilamchi belbog‘ xromosoma telomerasiga uzoq joylashgan bо‘ladi. Bunday xromosomalarda ikkilamchi belbog‘dagi DNK zanjirining о‘rami ancha uzun bо‘lganligi uchun ikkilamchi belbog‘dan keyingi qismi, ya’ni telomerasi bor qismi xromosomadan ancha uzoqroqda joylashib yо‘ldosh hosil qiladi. Bu yо‘ldosh qism xromosomaga yо‘ldosh ipi bilan tutashib turadi. Odam xromosomalari orasida ham yо‘ldoshlari bо‘ladi. Telomera – xromosomaning oxirgi qismi bо‘lib, xromosomalarning mustaqilligini va butunligini ta’minlaydi. Xromosomaning uzilgan qismlari bir-birlari bilan osongina birlashishi mumkin. Lekin telomera qismlari bir-birlari bilan xech qachon birlasha olmaydi. Xromosomaning uzunligi bо‘yicha uning irsiy jihatdan faolligi bir xil emas. Xromosomalarni maxsus bо‘yoklar bilan bо‘yalganda uning ayrim qismlari tо‘q bо‘yalib, boshqa qismlari esa och bо‘yaladi. Xromosomaning tо‘q bо‘yaluvchi qismi geteroxromatin, och bо‘yalgan qismi esa euxromatin hosil qiladi. Ma’lumki, bu ikki qismning irsiy jihatdan faolligi har xildir. Xramosomaning tuzilishi va tarkibi. Mitoxondriya (yun. mitos - ip, chondrios — donacha) — eukariot hujayralar organoidi. Mitoxondriya ikki qavat membrana bilan oʻralgan; ichki membranasi kristalar (burmalar) hosil qiladi. Mitoxondriyaning ichki membrana bilan oʻralgan boʻshligʻi matriks deyiladi. Hujayrada Mitoxondriya soni bir nechtadan mingtagacha yetadi. Mitoxondriyaning asosiy funk-siyasi energiya hosil qilishdan iborat. Mitoxondriya energiyasi manbai biologik oksidlanish boʻlib, unda glikolizda hosil boʻlgan pirouzum kislota mitoxondriya matriksida SO2 va N2O gacha parchalanadi. Bu jarayon murakkab kimyoviy reaksi-yalardan iborat. Uning 1-bosqichida piruvat parchalanadi va uchkarbon kislotalar sikli amalga oshadi; 2-bosq-ichda elektronlar tashiladi va ATF sintezlanadi. Ribosoma — bu oqsil biosintezida qatnashadigan hujayraning eng muhim nomembran organellasi. Ribosomada iRNK asosida aminokislotalardan tashkil topgan oqsil zanjiri hosil boʻladi. Bu jarayon translyatsiya deb nomlanadi. Ribosomalarning shakli sferik yoki ellipsoiddir, ularning diametri prokariotlarda 15-20 nanometr, eukariotlarda 25-30 nanometr tashkil etadi. Ikki subbirlikdan tashkil topgan. Endoplazmatik toʻr, endop lazmatik retikulum — eukariotlar hujayrasining membranali umumiy organoidi. AQSH olimi K.Porter fibroblastlar endoplazmasida kashf etgan (1945). Uning nafis tuzilishi elektron mikroskop kashf etilganidan keyin oʻrganilgan. Endoplazmatik toʻr hujayrada oʻzaro tutashgan bir qavat membrana bilan sitoplazmadan chegaralangan mayda vakuolalar va naychalar sistemasidan iborat. Endoplazmatik toʻr qalinligi 5— 7 nm, koʻpincha yadroning tashqi membranasi va hujayra membranasi bilan tutashgan. Endoplazmatik toʻr silliq (agranulyar) va donador (granulyar) boʻladi. Silliq Endoplazmatik toʻr membranasida ribosomalar boʻlmaydi. Silliq Endoplazmatik toʻr lipidlar horil boʻlishi va toʻplanishida, glikogen almashinuvida, triglitseridlar, steroid gormonlar sintezida, zaharli moddalar toʻplanishi va ajratilishida qatnashadi. Muskul tolalaridagi silliq Endoplazmatik toʻr sarkoplazmatik toʻrni hosil qiladi. Bu toʻr Sa ionlarini otib chiqarish yoki tuplash orqali muskullarning qisqarishi va boʻshashini boshqarib turadi. Donador Endoplazmatik toʻr membranasi ribosomalar joylashgan naychalar va yassi qopchiqlardan iborat. Donador Endoplazmatik toʻr membranalariga birikkan ribosomalar kompleksi — poliribosomalarda oqsil sintezlanadi. Sintezlangan oqsillar Golji kompleksiaa toʻplanadi yoki hujayradan tashqariga chiqariladi. Sintezlangan oqsillar dastlab donador Endoplazmatik toʻr naychalariga tushib, u yerdan ATF sarfi hisobiga hujayraning boshqa qismlariga tashilishi yoki naychalarda toʻplanib, modifikatsiyaga uchrashi mumkin. Donador Endoplazmatik toʻr oqsil sintezlaydigan organlar (meʼda osti bezi, soʻlak bezlari va boshqalar) hujayrasida koʻp boʻladi; ixtisoslashgan murtak hujayralarida boʻlmaydi. Golji kompleksi, Golji apparati, plastinkasimon apparat — hamma eukariot hujayralar uchun xos organoid. Golji kompleksini Golji (1898) nerv hujayralarida kashf qilgan. Strukturaviy va funksional birligi — diktiosoma. Hujayra sitoplazmasida birbiri bilan umumiy toʻr orqali bogʻlangan 20 ga yaqin diktiosomalar boʻladi. G.k. koʻpincha sentriollarni oʻrab turadi, hujayraning G.k. joylashgan qismida ribosomalar deyarli boʻlmaydi. Sekretor hujayralarda G.k. hujayraning apikal qismida joylashadi. Funksiyasi — oqsillarni modifikatsiyalash (glyukozalash, sulfatlash, fosforlash, qisman polipeptid zanjirni parchalash va b.), ajratiladigan mahsulotlarni granulalar holida taxlash, ayrim polisaharidlarni sintezlash, hujayra membranasini hosil qilish, lizosomalarni sintezlash. Oqsillar membranali pufakchalar ichida endoplazmatik toʻrdan G.k. ga oʻtadi. G.k.da ulardan murakkab oqsillar (lipoproteidlar, mukoproteidlar, mukopolisaharidlar) hosil boʻladi. Tayyor mahsulotlar pufakchalarda toʻplanadi. Pufakchalar diktiosomalar uchidagi xaltachalardan sitoplazmaga chiqib, u yerda toʻplanadi yoki mikronaychalar orqali hujayradan tashqariga chiqariladi. Oʻsimlik hujayralarida G.k. hujayra devori tarkibiga kiradigan gemitsellyuloza va pektinni sintezlaydi, polisaharidli shilimshiq modda sintezida ishtirok etadi. Bir hujayrali hayvonlarda G.k. elementlari qisqaruvchi vakuollar hosil qiladi. G.k. granulotsitlar uchun granulalarni va spermiylar akrosomalarini shakllantiradi. Vakuolalar (frans. Vakuole, lotincha: vacuus — boʻsh) — oʻsimlik va hayvonlar hujayrasida ichi suyuqlik bilan toʻlgan, sitoplazmadan membrana bilan ajralib turadigan boʻshliq. Bir hujayralilarda ferment bilan toʻlgan hazm qilish Vakuolalari, osmoregulyatsiya va ayirish funksiyasini bajaruvchi, qisqaruvchi Vakuolalar, koʻp hujayrali hayvonlar hujayrasida esa ikkilamchi lizosomalar guruhiga mansub va oʻzida gidrolitik ferment saqlovchi, hazm qiluvchi va avtofaglovchi Vakuolalar boʻladi. Organellalar yoki organoidlar (yun. organon — organ va eidos — koʻrinish, qiyofa) — hujayraning hayot faoliyati davomida uning maxsus funksiyasining bajarilishini taʼminlovchi doimiy tarkibiy qismlari, yaʼni hujayra organlari. Eukariot hujayralarda xromosomalar, mitoxondriylar, Golji kompleksi, endoplazmatik toʻr, ribosomalar, mikronaychalar, lizosomalar, hayvon qujayralarida sentriollar, mikrofibrillar, oʻsimliklarda plastidalar organoidlar deyiladi. Prokariot hujayralarda koʻpchilik organoidlar boʻlmaydi. Bir xujayralilarning maxsus strukturaviy elementlari, harakatlanish funksiyasini bajaruvchi xivchinlari va kipriklari, ovqat hazm qilish va ayirish vazifasini bajaruvchi vakuollari organellalar deyiladi. Koʻpincha "organoidlar" va "organellalar" terminlari sinonim sifatida qoʻllanadi. Lizosoma (grekcha: λύσις [lisis] - eritish, σώμα [soma] - tana) — hujayra organoidi, hujayra ichida oziq hazm boʻlishini taʼminlaydi. Zamburugʻlar va hayvonlar hujayrasida boʻladi. Shakli pufakchaga oʻxshash, bir membranali, diametri 0,2—0,8 mkm. Membranasi va matriksida 20 dan ortiq gidrolitik fermentlar (fosfataza, nukleazalar, katepsin, kollagenaza, glyukuronidaza, glyukozidaza va boshqalar) bor. Fermentlari kuchsiz kislotali muhitda faol. Hujayrada oʻnlab Lizosoma bor. Golji apparatida hosil boʻladi. Dastlab fermentlari passiv boʻlib, bir-lamchi Lizosoma endotsitoz pufakchalar (fagosomalar) bilan qoʻshilgach, ularning fermentlari faollashadi va yutilgan oziq moddalar hazm boʻla boshlaydi, yaʼni ikkilamchi Lizosoma — hazm vakuollari shakllanadi. Lizosoma-hujayraning oʻzini hazm qiladigan boʻlsa (avtoliz) avtofagirlovchi vakuollar (avtofagosomalar, sitolizosomalar) deyiladi. Lizosoma yaxlit hujayra yoki hujayra oraligʻi moddalarini chiqarib tashlash (itbaliqlar dumining soʻrilib ketishi, togʻay oʻrnida suyak hosil boʻlishi, yalligʻlangan joydagi toʻqimalarning yemirilishi)da ham ishtirok etishi mumkin. Ikkilamchi Lizosomalarda oziq moddalarning chala parchalanib, qoldiq moddalarning toʻplanib borishi hujayraning qariganligini koʻrsatadi. Oʻsimlik hujayrasida Lizosomalar topilmagan. Plazmatik membrana (plazmolemma, sitolemma). Hujayrani tashqi tarafdan oʻrab turuvchi sitoplazma qobigʻi biologik membrananing oʻzidan iborat boʻlishi mumkin. Lekin koʻpincha, hujayra murakkab tuzilgan 3 qismdan: tashqi, oʻrta va ichki qismlardan hujayra (sitoplazma) qobigʻi bilan oʻralgan.Hujayraning genetik apparati – xromosoma interfaza davrida bir-biriga chirmashgan, nozik ipchalar shaklida ya’ni xromatin tarzida kо‘rinadi. Xromatin tarkibidagi DNK nukleogistonlar bilan birgalikda hosil qilgan nukleoproteid kompleksi turlicha bо‘ladi va natijada (xar bir xromosomaga mos) getero va euxromatin hosil bо‘ladi. Geteroxromatin о‘ta spirallashib ketgan xromatin bо‘lib, elektron mikroskopda anchagina zich bо‘lib kо‘rinadi. Euxromatin esa elektron jihatdan och, mayda donador xromatin hisoblanadi. DNK va nukleogiston birgalikda DNK molekulasining spirallashishini va о‘ta buralib siqilishi – superspiralizatsiyasini ta’minlaydi. Superspiralizatsiya natijasida DNK dagi genetik informatsiya uchun faol bо‘lgan ochik yuza (sayt) «berk» bо‘ladi va irsiy ma’lumot shu qismdan berilmay qoladi. О‘z navbatida hujayraning funksional holatiga karab xromosomada geteroxromatin va euxromatin egallagan joylar о‘zgarib turadi. Hujayra faoliyatining jadallashishi ayrim, yadroning ba’zi geteroxromatinlarining euxromatinga aylanishi bilan yuzaga keladi. Bunday xromatin fakultativ geteroxromatindir. Euxromatinlashmaydigan xromatin esa konstitutiv geteroxromatin bо‘ladi. Hujayralar faoliyatining susayishi (inaktivatsiyasi) yadro xromatinining euxromatin egallagan joyini kamaytiradi, ya’ni euxromatin DNKsi sperilizatsiyasiga uchrab, geteroxromatinga aylanib boradi (eritrotsit hosil qiluvchi hujayralar qatori yadrosi faoliyatining sо‘nib borishida bu holat yaqqol kо‘rinadi). Interfaza holatidagi genetik omil tuzilmalari bо‘linish boshlanishi bilan xromosomani shakllantiradi. Xromosoma, bо‘linishning metafazasida butunlay shakllanadi. Xromosomalarning shakli ulardagi sentromeraning (birlamchi belbog‘) joylashishiga kо‘ra uch xil bо‘ladi: metatsentrik, submetatsentrik va akrotsentrik. Metatsentrik xromosomalarda sentromera xromosomaning о‘rtasida joylashganligi uchun xromosomalar teng yelkali bо‘ladi. Submetatsentrik xromosomalarda sentromera xromosomaning о‘rtasida joylashgan bо‘lmaydi, shuning uchun xromosoma yelkalarining uzunligi har xil bо‘ladi. Xromatin elektron mikroskopda kо‘rilganda uning nozik tuzilgani kо‘rinadi, ya’ni xromatin fibrillalarining yо‘g‘onligi uch xil bо‘lishi mumkin. Uchinchi xil fibrillalar genetik jihatdan juda faol fibrillalar hisoblanadi. Ma’lumki, DNK qо‘sh zanjirining diametri 20 A , uchinchi xil fibrillaning diametri esa 30–50 A. Demak, uchinchi xil fibrillaning diametri oqsil (gistonli va gistonsiz) molekulasi hisobiga kattalashgan. Diametri 100 A bо‘lgan ikkinchi xil fibrillalar, diametri 30–50 A bо‘lgan birinchi xil fibrillalarning spirallashishidan (о‘ramidan) hosil bо‘ladi. Diametri 250 A bо‘lgan fibrillalar esa birinchi xil fibrillalarning uchinchi marotaba spirallashishidan hosil bо‘lsa kerak. Metafaza davridagi xromosomalarda fibrilalar uchinchi darajada spirallashgan bо‘lishi mumkin. Ana shu spirallashgan iplar о‘zaro birlashib (bog‘lanib) elektron mikroskopda kо‘rish mumkin bо‘lgan xromosoma tasvirini yuzaga chiqaradi. Dezoksinukleoproteid ipi tarkibida molekulyar og‘irligi 1000–2000 bо‘lgan 5 xil gistonli oqsillar uchraydi. Gistonsiz oqsillar esa juda kam bо‘lib, ular asosan fermentlar tarkibida bо‘ladi va xromatin ipchasi bir necha marta takrorlanadigan va gistonli oqsillar tо‘plamidan iborat bо‘lgan nukleosomalarga о‘ralgan bо‘ladi. Bitta nukleosoma 4 xil oqsilning asosan ikkitasi hisobiga hosil bо‘ladi. Bu oqsillar о‘zaro birlashgach, silindrga о‘xshash kо‘rinish hosil qiladi. Nukleosomaning ikkita faol qismi bо‘lib biri «о‘zak», ikkinchisi esa «bog‘lovchi» qism deb ataladi. «Bog‘lovchi» qism nukleosomalarni о‘zaro bir-birlari bilan bog‘lab turadi. Nukleosomaning bir butunligini va mustahkamligini HI gistonli oqsil ta’minlaydi. Spiralning qalinligi 1,5 nm bо‘lgan DNK ipi nukleosomaga о‘raladi. DNK va nukleosomadan iborat bо‘lgan uyushmaning diametri 10–13 nm ga teng. DNK ipining yana spirallanishi va oqsilning birlashishidan diametri 20–25 nm bо‘lgan ip hosil bо‘ladi. Bunday diametrga ega bо‘lgan ipni interfazada ham metafazada ham elektron mikroskop yordamida kо‘rish mumkin. Bu ipning yanada spirallashishi natijasida metafaza xromosomasi shakllanadi. DNK ipining nukleosomaga о‘ralishi natijasida uning uzunligi 6 martaga kamayadi, natijada irsiy omilning xromosomada yanada jips joylashishiga qulaylik yaratiladi. Kariotip tushunchasini tor va keng ma’noda ta’riflash mumkin. Tor ma’noda kariotip – soni, shakli, uzunligi aniq kо‘rsatilgan bitta hujayra xromosomalarining diploid tо‘plami. Keng ma’noda esa kariotip – soni, shakli va uzunligi aniq kо‘rsatilgan organizm xromosomalarining tо‘plami. Kariotip har bir tur uchun doimiy bо‘lib, shu turning asosiy belgilaridan biri hisoblanadi. Kariotipda autosomalar va jinsiy xromosomalar alohida kо‘rsatiladi. Yadrocha. Yadroda bazofil bо‘yaluvchi gomogen tuzilishga ega bо‘lgan bitta yoki ikkita yadrocha bor. Yadrochalar faqat yadroning emas, balki butun hujayraning eng zich qismi hisoblanadi. Elektron mikroskopik tadqiqotlar yadrocha ipsimon kо‘rinishdagi nukleolonemalar va ular orasidagi gomogen tuzilmalardan tashkil topganligini kо‘rsatdi. Nukleolonemalarning qalinligi 4–8 nm ipchalardan iborat bо‘lib, ularda kattaligi 15 nm keladigan granulalar joylashgan. RNK yadrochaning xarakterli ximiyaviy komponentga hisoblanib, uni birinchi marta Kasperson (1939) topgan. Yadrochada ribosomal RNK (rRNK) va ribosomalar hosil bо‘ladi. Yadrochalarning hosil bо‘lishi va ularning soni xromosomalarning – ikkilamchi tortma sohasida joylashgan yadrocha hosil qiluvchi qismlarining miqdori va aktivligi bilan bog‘liq. Xromosomalarning yadrocha hosil qiluvchi qismlaridagi DNK dan ribosomal RNK sintezlanib, bu RNK yadrocha sohasida oqsil bilan о‘raladi va ribosoma subbirliklari hosil bо‘ladi. Subbirliklar birlashib ribosoma shakllanadi va u yadroda yoki sitoplazmada oqsil sintezida qatnashadi va ribosomalar hosil bо‘lishida muhim rol о‘ynaydi. Yadro shirasi yoki kariolimfa (karioplazma) interfazadagi despiralizatsiya bо‘lgan xromosomalari va yadrocha joylashgan muxitdir. Tirik hujayralarda yadro shirasi strukturasiz massa hisoblanadi. Fiksatsiya qilingan preparatlarda esa kariolimfa oqsillari koagulyatsiya bо‘lishi natijasida nozik tо‘rga о‘xshab kо‘rinadi. eukariot hujayralar oʻz genetik maʼlumotlarini membrana bilan qoplangan yadroning ichiga berkitib qoʻyadi. Eukariot hujayra DNKsi hech qachon yadroni tark etmaydi, buning oʻrniga u oʻzidagi maʼlumotni RNK molekulalariga koʻchiradi. Keyin bu RNK molekulalari yadroni tark etadi va ularning baʼzilari sitozoldagi ribosomalar bilan birlashib, oqsilni sintezlashga oʻtadi. (Qolgan RNK molekulalari esa hujayrada maʼlum bir vazifalarni bajaradi, masalan, ribosomaning strukturaviy qismlari sifatida yoki genlar faoliyatini boshqarishda ishtirok etadi.) Xulosa Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, Yadro hujayraning genetik materiali boʻlgan DNKni oʻzida saqlaydi. Shuningdek, yadroda oqsillar jamlanuvchi hujayra mexanizmlari ribosomalar sintezi ham amalga oshadi. Yadroning ichida xromatin (oqsil atrofida oʻralgan DNK) nukleoplazma deb nomlanuvchi jelyesifat suyuqlik ichida saqlanadi. Nukleoplazmani oʻrab turuvchi yadro qobigʻi ikki qavat membrana: tashqi va ichki membranadan tarkib topgan. Ushbu membranalarning har biri ikki qavat fosfolipiddan tashkil topgan boʻlib, dumchalari ichkariga yoʻnalgan fosfolipid qoʻshqavatini hosil qiladi. Yadro qobigʻining ana shu ikki qavati orasida joy mavjud boʻlib, u toʻgʻridan toʻgʻri endoplazmatik toʻr bilan ulangan boʻladi. Yadro teshikchalari yadro qobigʻidagi kichkina kanalchalar boʻlib, yadroga moddalarning kirib, chiqishini tartibga soladi. Har bir teshikning atrofida oqsillar toʻplami boʻlib, yadro teshikchalari kompleksi deb ham nomlanadi. Ayni shu komlekslar moddalarning yadroga kirishi va chiqishini tartibga solib turadi. Baʼzi xromosomalar ribosomal RNK (ribosomalar hosil qilish uchun oqsillar bilan birlashuvchi strukturaviy RNKning bir turi)ni transkripsiyalovchi DNK qismlariga ega boʻladi. Yangi ribosomal RNK ribosomaning birlikchalarini hosil qilish uchun yadrochada oqsillar bilan birikadi. Bu turdagi RNKlar yadro teshikchalari orqali sitoplazmaga koʻchiriladi. Sitoplazmada ular oʻz funksiyasini bajaradi. Baʼzi bir hujayralarda yadro ichida bittadan koʻp yadrocha boʻlishi mumkin. Misol uchun, sichqondagi baʼzi hujayralar yadrosida 6 tagacha yadrochani koʻrish mumkin. Prokariotlarda yadro yoʻqligi sababli yadrocha ham boʻlmaydi. Prokariot hujayralarda ribosomalar sitozolda hosil boʻladi. Koʻplab organizmlarda DNK bir yoki undan ortiq xromosomalardan tuzilgan. Har bir xromosoma DNKda uzun ip yoki ilmoqchadan iborat zanjirni hosil qiladi. Birgina xromosoma koʻplab turli genlarni tashiy oladi. Prokariotlarda DNK odatda bitta halqasimon xromosomada joylashgan boʻladi. Eukariotlarda esa xromosomalar chiziqli struktura hosil qiladi. Har bir eukariot hujayra yadrosida muayyan miqdorda xromosomalar boʻladi. Misol uchun, odam hujayrasida \[46\] ta, pashshada esa \[8\] ta xromosoma mavjud. Foydalanilgan adabiyotlar: Biologiya darslik. Mualliflar jamoasi. Beshinchi nashr. Toshkent 2010. Biologiya darslik. A.To’xtayev. A.Zikiryayev. Toshkent 2019. Wikipedia.org internet sahifasi. Khanacademy.org internet sahifasi. Download 45.05 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|