8 Ma’ruza: Temperament, xarakter va faoliyatning individual xususiyatlari, kasbni egallash masalalari

“krasis” 
(aralashma, 
qorishma) 
deb 
ataladi, 
tarjima 
qilinganda 
“temperament”
tushunchasi yo`zaga keladi.
Temperamentga taalluqli Abu Ali Ibn Sino qarashlari (980-1037) ham juda 
qiziqarlidir. U temperamentga tabiiy va psixologik tushuntirish beradi. Ibn Sino 
ta’limoti Gippokrat ta’limotiga asoslangan bo`lib, uning fikricha temperament 
birbiriga qarama-qarshi sifatlar munosabatida yo`zaga keladigan xususiyatdir. 
Ulardan birining ustuvorligi temperament turini yo`zaga keltirib, bunda 
organizmdagi 4 ta suyuqlikdan biri ustuvor bo`ladi. Ibn Sinoning fikrlari 
temperament haqidagi ta’limot tarixida o`ziga xos ahamiyatga ega.
Rus olimi I.P. Pavlov va uning shogirdlari tomonidan o’tkazilgan 
hayvonlarning 
yuksak 
nerv 
faoliyatini 
tekshirish 
temperamentlarni 
o’rganishning haqiqiy ilmiy asoslarini berdi. Ular laboratoriyada yuksak nerv 
faoliyatini o’rganayotib, turli xil itlarda shartli reflekslarning hosil bo’lish 
jarayoni turlicha sodir bo’lishiga e‘tibor beradilar. Itlar bir xil sharoitda 
o’zlarini har xil tutadilar: ba’zilari tek turmaydilar, boshqalari bezovta 
bo’ladilar, yana bir xillari o’zlarini osoyishta tutadilar, shartli reflekslar bir 
xillarida tez, boshqalarida sekinlik bilan hosil bo’ladi, ba’zi itlarda esa berilgan 
qo’zg’ovchi ta’sirida va mana shu sharoitda shartli refleks umuman hosil qilib 
bo’lmaydi. Bu xususiyatlar hayvonlarning nerv sistemasi faoliyatidagi farq 
yoki, boshqacha aytganda, yuksak nerv faoliyati tipiga bog’liq bo’lishi 
aniqlangan edi. 
I.P. Pavlov hayvonlar yuksak nerv faoliyati tiplarini o’rganish asosida: 
«itlarda aniqlangan nerv sistemasi tiplarini odamga nisbatan ham qabul qilishga 
to’la haqlimiz», -degan xulosaga keldi. Yuksak nerv faoliyati temperamentning 
fiziologik asosidir.

---

Temperament xususiyatlari aslida - tug`ma hisoblansada, shaxsga bevosita 
aloqador va anglanadigan bo`lgani uchun ham ma’lum ma’noda dinamik 
ko`rinishda bo`ladi. Shu bois, har bir temperament xususiyatlarini va uning 
shaxs tizimiga aloqasini bilish va shunga yarasha xulosalar chiqarish kerak. 
Temperament hayotiy 
voqealar va vaziyatlarni, 
jamiyatdagi ijtimoiy
guruhlarni «yaxshi - yomon», 
«ahamiyatli - ahamiyatsiz» 
me’zonlari asosida ajratishga 
imkon berib, bunda temperament 
odamning ijtimoiy obyektlarga 
nisbatan «sezgirligini» 
tarbiyalaydi, professional mahorat 
va kasb malakasining oshib 
borishiga yordam beradi.
Inson asab tizimi bilan bog`liq individual sifatlarni bilish orqali, bevosita 
mehnat va o`qish jarayonlarini har bir inson tomonidan, uning manfaatlariga 
mos tarzda tashkil etish mumkin. Asabga bog`liq bo`lgan tabiiy xususiyatlarni 
umuman o`zgarmas deb bo`lmaydi, chunki tabiatda o`zgarmaydigan narsaning 
o`zi yo`q. V.S.Merlin temperamentning psixologik tasnifi va ularning hayotiy 
vaziyatlarda namoyon bo`lishini boshqarish masalasida ko`p ishlar qilgan.
Shuni alohida ta’kidlab o`tish kerakki, psixik faoliyatning dinamikasi nafaqat 
temperamentga, balki motivlarga, psixik holatlarga, his-tuyg`ularga ham 
bevosita bogliqdir.
Temperamentning xususiyatlari xarakterning ko‘rinishlariga oz bo‘lsa-da 
o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Temperament va xarakterning xususiyatlari insonning 
umumiy qiyofasini belgilaydigan amalda ajralmaydigan qotishmasini tashkil 
etadi.