8-ma’ruza. Texnologik parametrlarni o'lchash usullari va asboblari. Reja

qarshilik 
termometrlari deyiladi. 
5. Nurlanish termometrlari. Ular orasida eng ko‘p tarqalganlari: a) optik 
pirometrlar - issiq jismning ravshanligini o’lchash asbobi; b) rangli pirometrlar 
(spektral nisbat pirometrlari) - jismning issiqlikdan nurlanishi spektridagi 
energiyaning taqsimlanishini o’lchashga asoslangan; c) radiatsion pirometrlar - issiq 
jism nurlanishining quvvatini o‘zgarishiga asoslangan. Nurlanish termometrlari 
haroratni kontaktsiz o'lchash usuli asosida ishlaydi. 

---

2. BOSIM 
Bosim texnologik jarayonlarning asosiy parametrlaridan biridir. Ishlab 
chiqarish jarayonlarining to‘g‘ri olib borilishi, ko‘pincha bosim kattaligiga bog’liq 
bo’ladi. 
Tekis sirtga normal ta’sir ko‘rsatuvchi tekis taqsimlangan kuch bosim deb 
ataladi: 
(3.1) 
bu yerda: S — tekislik yuzi; F — shu tekislik yuziga tik ta’sir qiladigan bosim 
kuchi. 
Bosim xalqaro birliklar tizimida paskal (Pa) bilan o’lchanadi. 1 Pa qiymati 
jihatidan kuchga perpendikular bo’lgan
yuzaga tekis taqsimlangan 1 N
kuch hosil qilgan bosimga teng
Karrali kPa va MPa birliklar keng
qo’llaniladi,
(mm suv ust.), mm sim. ust. kabi 
birliklardan ham foydalanish mumkin. 3.1-jadvalda ko‘p uchraydigan bosim 
birliklarining nisbati keltirilgan. 
O’lchashda mutlaq, ortiqcha, atmosfera va vakuum bosimlar mavjud.
- mutlaq bosim - modda holatining (suyuqlik, gaz, bug‘) parametri
bo’lib ,
- atmosfera va 
- ortiqcha bosimlar yig’indisidan iborat: 
(3.2) 
Ortiqcha bosim mutlaq va atmosfera bosimlari oralaridagi farqdan iborat: 
(3.3) 
Atmosfera bosimi — yer atmosferasidagi havo ustunining bosimi; uning 
qiymati barometrlar bilan o’lchanadi, shuning uchun bu bosim ko‘pincha 
barometrik bosim deb ataladi. Agar mutlaq bosim atmosfera bosimidan kichik 
bo‘lsa, vakuum (siyraklanish) sodir bo’ladi. 
(3.4) 

---

Bosim asboblari ishlash prinsipiga va o’lchanayotgan kattalikning turiga 
ko‘ra quyidagi turlarga bo’linadi. 
Bosim o’lchaydigan asboblar ishlash prinsiplariga ko‘ra suyuqlikli, 
deformatsion (prujinali), yuk-porshenli, elektr, ionli va issiqlik turlariga bo’linadi. 
O’lchanayotgan bosim kattaligining turiga ko‘ra o’lchash asboblari quyidagi 
turlarga bo’linadi: 
1) manometr — mutlaq va ortiqcha bosimni o’lchaydi; 
2) barometr — atmosfera bosimini o’lchaydi; 
3) vakuum m etr — berk idish ichidagi suyuqlik va gaz bosim ining 
siyraklanishini o’lchaydi; 
4) manovakuummetr — ortiqcha bosim va siyraklanishlarni o’lchaydi; 
5) naporomer — kichik qiymatli ortiqcha bosimni o’lchaydi; 
6 ) tyagomer — kichik qiymatli siyraklanishni o’lchaydi; 
7) tyagonaporomer — kichik qiymatli bosim va siyraklanishlarni o’lchaydi; 
8) differensial manometr — ikki bosim ayirmasini (bosimlar farqini) o’lchaydi. 
Quyida sanoatda eng ko‘p tarqalgan usullar va asboblar ko‘rib chiqilgan.