8-ma’ruza. Texnologik parametrlarni o'lchash usullari va asboblari. Reja

SATH O‘LCHASHNING VIZUAL VOSITALARI 
Mazkur o’lchash vositalariga o’lchov chizg’ichlari, reykalar, lotli ruletkalar
(silindrik sterokenli) va sath o’lchovchi shishalar (oxirgisi ko‘proq qo’llaniladi)
kiradi. Sathni sath olchovchi shishalar yordamida o’lchash tutash idishlar
qonuniga asoslangandir. 

---

Sath o’lchagich shishaning prinsipial sxemasini ko‘rib chiqamiz (eng keng
tarqalganligi sababli). Sxema 5.1-rasmda keltirilgan. Shisha-ko‘rsatkich 1
armatura yordamida idishning pastki va ustki qismlari bilan birlashtiriladi. /
trubkadagi suyuqlik meniskining holatini kuzatib, idishdagi suyuqlik sathining
holati haqida fikr yuritiladi. Rezervuardagi va shisha trubka (nay) dagi suyuqlik
teyaturalari farqiga bog’liq bo’lgan qo‘shimcha xatolikni bartaraf etish uchun
o’lchashdan avval sath o’lchagich shishalar yuviladi. 
Bu vazifani ventil 2 bajaradi. Mexanik mustahkamligi past bo‘lganligi 
sababli sath o‘lchagich shishalarni uzunligi 0.5 m ortiq bo‘lmaydi. Shuning
uchun, rezervuarlarda sathni o’lchash uchun ularda bir - birini to‘ldirib turuvchi
bir nechta sath o‘lchagich shishalar o ‘rnatiladi.
Sath o‘lchagich shishalar 3 M Pa bosimgacha va 300°C haroratgacha 
qo‘llaniladi. Sathni sath o‘lchagich shishalar bilan o‘lchashning absolut
xatoligi ±(1-2) mm. Qoida bo‘yicha inson kuzatayotgan qurilmalarda
qo‘llaniladi. 
QALQOVICHLI SATH O‘LCHAGICHLAR 
Bu asboblar bilan idishdagi suyuqlik sathi o‘lchanadi. Asbobning sezgir
elementi -qalqovich suyuqlik sirtida qalqib turadi (5.2-rasmda) va suyuqlik sathi
balandligidagi o‘rni unga ta’sir qiladigan kuchlar muvozanatiga bog‘liq bo‘ladi. 
Arximed qonuniga muvofiq, qalqovich og‘irligiuning suyuqlikka botgan
hajmidagi suyuqlik og‘irligiga teng bo‘ladi. Undan tashqari, qalqovichni o‘rab
olgan suyuqlik ustidagi muhit havo bo‘lmay, zichligi r ga teng bo‘lgan modda
bo‘lsa, unda qalqovich hajmidagi bu modda og‘irligi ham qalqovichni pastga
bosadi, uning suyuqlikka botishini oshiradi. Bu ikki kuchga qarshi yo‘nalgan, 
qalqovichni yuqoriga ko‘taradigan kuch F ni quyidagicha hisoblash mumkin:

---

bu yerda: p0 — suyuqlik ustidagi muhit zichligi; g — og‘irlik kuchi 
tezlanishi; V— qalqovichning hajmi; p — qalqovich botib turgan suyuqlik 
zichligi; x — qalqovich botgan qismning balandligi; S — qalqovichning 
ko‘ndalang kesim yuzi. 
Agar qalqovichning ko‘ndalang kesimi S balandligi h bo‘yicha o‘zgarmas 
bo‘lsa, 
Suyuqlik ustidagi muhit gaz yoki havo bo’lsa, p0= 0 va bu holda 
Qalqovichning koiidalang kesimi o ‘zgarmas bo’lsa, 
Qalqovichli sath olchagichlarda doimiy va davriy cho‘kadigan (buykli) 
qalqovichlar ishlatiladi. 
Doimiy cho‘kadigan qalqovichni sath o’lchagichlarda qalqovichni yuqoriga
ko’tariaradigan muvozanatlovchi kuch qalqovich og’irligiga teng va o‘zgarmas
boladi: 
Bundan foydalanib, qalqovichning suyuqlikka botgan qismining
balandligini topish mumkin.
Bu holda kuchlar muvozanatini ta’minlaydigan qalqovich suyuqlik sathiga
muvofiq siljiydi. 5.3-rasmda shu prinsipga asosan ishlaydigan doimiy 
cho‘kadigan qalqovichli sath o’lchagich sxemasi ko‘rsatilgan. Sanoatda
qo’llaniladigan ko‘pchilik sath o’lchagichlar shu sxema asosida ishlaydi.

---

Qalqovich 1 roliklar 2 yordamida muvozanatlovchi yuk 3 bilan elastik tros
(po’lat sim) orqali bog’langan.
Yuk bilan biriktirilgan strelka shkala 4 ga muvofiq suyuqlik sathini
ko‘rsatib turadi. 
Qalqovichli sath o’lchagichlar uchun, 5.3-rasmda trosning taranglik kuchi
va roliklardagi ishqalanishni hisobga olgan holda, „qalqovich-tortuvchi (teskari 
yuk)“ tizimning muvozanat holati quyidagi tenglama bilan yoziladi: 
Suyuqlik sathining oshishi qalqovich chuqurligini o‘zgartiradi va unga 
qo‘shimcha itaruvchi kuch ta’sir etadi. Yuqorida yozilganlar natijasida tenglik 
buziladi va qalqovich og‘irligiga qarshi yuk toki osilgan qalqovich //,
balandlikka tenglashguncha pastga tushaveradi. 
Bu o‘lchagichning asosiy kamchiligi - shkalasining teskariligi va tros
og‘irligining o ‘zgarishi hisobga olinmasligi, baland idishlarda hisoblash qiyinligi
va hokazo. 
Qalqovichli sath o‘lchagichlarning turli modifikatsiyalari mavjud. Ular bir-
biridan tuzilishi, o‘lchash xarakteri (uzluksiz yoki qayd qiluvchi), masofaga
uzatish tizimini (pnevmatik, elektr va boshqalar) ishlatish shartlari va boshqa
xususiyatlari bilan farq qiladi.
Idishdagi suyuqlik sathining o‘zgarishiga qarab qalqovichning siljishini
kamaytirish maqsadida chiziqli tavsifga ega bo‘lgan davriy cho‘kadigan silindrik
qalqovichdan foydalanish mumkin. 

---