8-ma’ruza. Texnologik parametrlarni o'lchash usullari va asboblari. Reja

Hajm hisoblagichlari 
Suyuqlik va gazlar miqdorin o‘lchashga mo‘ljallangan hisoblagichlar 
o‘zlarining ishlash prinsipiga ko‘ra hajm, tezlik va vazn hisoblagichlariga bo‘linadi. 
Ko‘proq hajm va tezlik hisoblagichlari ishlatiladi. Gaz miqdorini o‘lchashda hajm 
hisoblagichlaridan foydalaniladi.
Vaqt oralig‘i 
dagi oqim, massa va energiya yig‘indisini ko‘rsatuvchi 
o‘lchash asbobi hisoblagich deb ataladi. Hisoblagichlar o‘z funksiyasini quyidagi 
ifodaga muvofiq bajaradi:
bu erda, Q — vaqt oralig‘ida sarflanadigan modda miqdori; g — vaqt birligi 
ichida modda yoki energiya sarfi.  
Hajm hisoblagichlari modda miqdorini hajm bo‘yicha, tezlik hisoblagichlari 
esa oqim tezligi bo‘yicha o‘lchaydi. Ikkala hisoblagich ham moddaning asbob ishlab 
turgan vaqtda undan o‘tgan umumiy miqdorini ko‘rsatadi. Ma’lum vaqt oralig‘idagi 
modda miqdorini aniqlash uchun olingan vaqt oralig‘ining boshlanishi va oxiridagi 
hisoblagich ko‘rsatishini belgilash kerak. Hisoblagich ko‘rsatishlarining farqi shu 
vaqt oralig‘i ichida asbobdan o‘tgan modda miqdoriga teng bo‘ladi.
Hajm hisoblagichlarining ishlash prinsipi suyuqlik yoki gaz oqimi muayyan 
miqdorga - porsiya (doza) larga bo‘linib sarflanishi va bu porsiyalar sonini hisoblash 
yo‘li bilan sarflanayotgan modda miqdorini aniqlashga asoslanadi.
Sarflanayotgan porsiyalar soni yiglndisi hisoblash mexanizmi yordamida 
aniqlanadi. Hajm hisoblagichlari asosan toza, mexanik aralashmalarsiz bo’lgan 
suyuqlik va gazlar miqdorini o’lchashga mo’ljallangan. Ularning asosiy afzalliklari
o’lchash xatoligining kichikligi va o’lchash chegarasining kattaligidir. 
Tuzilishiga ko‘ra hajm hisoblagichlari ovalsimon shesternali, rotatsion, 
porshenli, diafragmali, barabanli va boshqa xil turlarga bo’linadi. 

---

Suyuq moddalar miqdorini o’lchash uchun ovalsimon shesternali va 
porshenli hisoblagichlar keng qo’llaniladi. 1-rasmda ovalsimon shesternali 
hisoblagichning prinsipial sxemasi ko‘rsatilgan. 
1-rasm. Ovalsimon shesternali hisoblagich sxemasi.
Shesternalar oqimning kirishiga ko‘ra bir-birini ketma-ket harakatga 
keltiradi. Ular aylanganda shesterna ovali va o’lchash kamerasi devori bilan 
cheklangan suyuqlikning muayyan hajmi chiqarib yuboriladi. Shesternaning bir
marta to’liq aylanishiga hisoblagich o’lchov kamerasining hajmi yig‘indisiga
teng bo‘lgan to‘rtta ma’lum hajmdagi suyuqlik oqib o‘tadi. Hisoblagichdan
o‘tgan suyuqlik miqdori shesternaning aylanishlar soniga ko‘ra aniqlanadi. I
holatda (1-rasm) suyuqlik o‘ng shesternani soat strelkasi harakati yo‘nalishida 
aylantiradi, o‘ng shesternya esa o‘z navbatida, chap shesternani soat strelkasi
harakati yo‘nalishiga qarshi aylantiradi. Bu holatda o‘ng shesterna suyuqlikning 
1-qismini chiqarib tashlaydi. II holatda shesterna suyuqlikning yangi 2-qismini
chiqaradi. O‘ng shesterna esa avval chiq arilgan 1-hajmni hisoblagichning
chiqishiga uzatadi. Ish paytida aylantiruvchi moment ikkala shesternaga ham
ta’sir qiladi. I ll holatda chap shesterna yetaklovchi bo’lib, suyuqlikning 2-
hajmini chiqaradi. IV holatda o‘ng shesterna 3-hajmni chiqarishni tamomlaydi,
chap shesterna esa 2-hajmni hisoblagichga kiritadi. V holatda 3-hajm batamom
chiqariladi, ikkala shesterna ham yarim aylanishni bajarib, o‘ng shesterna yana
yetaklovchi bo’lib qoladi. Shesternalar aylanishining ikkinchi yarmi yuqoridagidek
o ‘tadi. Suyuqlikning hajmi shesternalar aylanishiga mos. 
Ovalsimon shesternali suyuqlik hisoblagichlari 0,8...36 m3/soat chegaradagi 
o’lchashlarni ta’minlaydi. Shartli o‘tish diametrlari 15...80 mm, asbobning xatosi
±0,5%, ishchi bosim 1,57 mPa (16 kgk/sm2). Hisoblagich ishlashida quvurdagi 
bosimning yo‘qotilishi taxminan 0,02 MPa (0,2 kgk/sm2). 

---