8-mavzu. Eritmalar turlari. Reja: Eritmalar. Ideal eritma qonunlari

8.4. Eritmalardagi osmos hodisasi. Eruvchanlik. Vant-Goff qonuni. 
Ma’lumki, eritma hosil bo’lishida yoki konsentrasiyalari bir-biridan farq qiluvchi 
eritmalar o’zaro aralashtirilganda eritmadagi modda zarrachalari va erituvchi 
molekulalari erit ma ichida tartibsiz (Br aun hara kati ) harakat qila 
boshlaydi. Bunga turli konsentratsiyali shakar eritmalari aralashmasi misol 
bo’la oladi. Agar konsentratsiyasi kam shakar eritmasiga 
k o n s e n t r a t s i ya si yuqori bo’lgan shakar eritmasi asta-sekin qo’shilsa, eritma 
ichida shakar molekulalari ko’p joydan kam joyga, erituvchi 
molekulalari ham ko’p joydan kam joyga o’tadi. Eritmada diffuziya 
hodisasi ro’y beradi. Bunda eritmaning entropiyasi G max. bo’lguncha, ya’ni 
eritmalar shakar molekulalari yangidan qayta tekis taqsim-lanmaguncha davom 
etadi. Bu ikki yoqlama diffuziya deyiladi. 
Agar shakar eritmasi solingan, devori yarim o’tkazgich xossaga (bir 
tomonlama o’tkazuvchan) ega idishni suvli idishga tushirilsa, bir yoqlama 

---

diffuziya ro’y beradi. Suvli idishdagi suv molekulalari (o’lchami kichik 
bo’lgani uchun) shakar eritmasiga — ichki idishga o’ta boshlaydi. Ichki 
idishdagi shakar molekulalarining o’lchami (diametri, hajmi) idish devoridagi 
teshiklarning o’lchamidan katta bo’lgani uchun tashqi suvli idishga o’ta 
olmaydi. Natijada ichki idishdagi eritma hajmi orta boshlaydi va eritma idishga 
tutashtirilgan nay orqali ko’tarila boshlaydi. Yarim o`tkazgichli to`siq orqali 
amalga oshuvchi bunday bir yoqlama diffuziyaga osmos hodisasi deyiladi. 
1-rasm. Osmos hodisasi 
Osmos hodisasi tufayli ichki idishdagi bosim (gidrostatik bosim) ortadi va 
suyuqlik tashqi (masalan, at mosfera) bosimga nisbatan ish bajarib 
yuqoriga ko’tariladi. Shu jarayonda bajarilgan ish osmotik bosim tufayli 
sodir bo’ladi, 
Ayni misolda osmotik bosim ichki idishdagi suyuqlikning dastlabki va oxirgi 
holatidagi sathlari farqiga teng bo’ladi, 
Osmos hodisasi tufayli yuzaga kelgan gidrostatik bosim tashqi muhit 
bosimi bilan tenglashganda osmos hodisasi to`xtaydi. 
Umuman eritmalardagi osmotik bosim Vant-Goff qonuniga ko’ra 
eritmada erigan modda miqdori C va temperatura (T)ga to’g’ri 
proportsionaldir: 
P=CRT;
bunda P
(osm)
- eritmaning osmotik bosimi, Pa, kPa, mm. sim, ust.; R — gaz 
doimiysi 8,314 J/ mol- K, 
Agar C=n/v molyar konsentratsiyasi ekanligini va n=m/M ekanligini va hajm 
(V) millilitrda o’lchanishini e’tiborga olsak, eritma osmotik bosimi quyidagicha 
ifodalanadi: 
P=1000∙m∙RT/M∙V 
Ko’rinib turibdiki, eritmada erigan moddaning molekulyar og’irligi 
qanchalik kichik, temperatura va erigan modda miqdori qanchalik katta bo’lsa, 
osmotik bosim shunchalik yuqori bo’ladi.

---

Osmotik bosim odam organizmi va o’simliklar hayotida katta ahamiyatga ega. 
O’simliklar ildizi ham yarim o’tkazgichlik xossasiga ega. Tuproqdagi nam 
( H
2
O) ni to rtib olib o’simlik tanasida katta bosim hosil qiladi. Buning isboti 
sifatida agar o’simlikning shoxchasi kesib olinsa va bir oz vaqt qo`yilsa so’lib 
qoladi va qaytadan suvli idishga (yoki nam tuproqqa) qo’yilsa qaytadan o’z holiga 
keladi. Shu sababli o’simlik xatto tuproqdan unib chiqadi, daraxtning shohlari egilib 
qolgan bo’lsada, yana yuqoriga qarab o’sadi.