8-mavzu: Fan texnika taraqqiyoti va ekologiya Reja: Tabiat va jamiyat tizimi

Ekologik siyosat va ekologik iqtisodiy barqaror rivojlanish.

Tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni optimallashtirish tub ma’noda har bir davlatning tabiatni muhofaza qilish sohasida to‘tayotgan ekologik siyosatiga bog‘liq.

Aslida ekologik siyosat iqtisodiy rivojlanishni belgilaydi, ishlab chiqarish jarayonida tabiiy resurslardan qanchalik oqilona foydalanilsa, tayyor moddiy mahsulot miqdori jihatidan mo‘l-ko‘l, sifat jihatidan oliy darajaligi bilan ajralib turadi. Tabiiy boylikdan intensiv usulda foydalanish, isrofgarchilikka yo‘l qo‘yish, atrof-muhitni ifloslantirishga yo‘l qo‘yish hudud iqtisodiyotini inqirozga tutishga olib keladi. Tabiat-jamiyat tizimida ijobiy taraqqiyotni barqaror rivojlantirish kerak, bu hol aksariyat ekologik siyosatning mazmuni ijtimoiy-iqtisodiy yo‘naltirilganligi va ijroning qat’iyatligiga bog‘liq. Tabiat-jamiyat-shaxs tizimida ishlab chiqarishni boshqarish yagona ekologik siyosatsiz tegishli samara bermasligi barchaga ayon.

Hozirgi vaqtda ekologik siyosatni ishlab chiqarishda dunyoda muayan tajriba to‘plangan. Davlat va uning joylardagi markaziy mahalliy, ishlab chiqarish, jamoat va boshqa darajalardagi organlarning asosoiy uch sohadagi tartibga solib turuvchi faoliyatini o‘z ichiga oladi. Bu sohalar jamiyatning atrofdagi tabiiy muhit bilan mavjud va potensial o‘zaro aloqalarga dahildordir:

Birinchidan, bu go‘yo tabiatni «konservativ» muhofaza qilish, ya’ni qo‘riqxonalar hududlari, milliy bog‘lar va o‘rmonlar, biosfera qo‘riqxonalari hamda tabiatni muhofazalash ob’ektlarini ehtiyotlash, shuningdek o‘simlik va hayvonot olamini tabiiy holatda saqlashning tashkiliy-huquqiy choralarini ishlab chikish.

Ikkinchidan, tabiatni muhofazalaydigan resurslardan oqilona foydalanish, tabiatdagi ekologik muvozanatni hisobga olib, hududlarni haritalash, hom-ashyo va energiya manbalridan to‘g‘ri foydalnish, foydali qazilmalarni qazib olishni tartibga solish va boshqalar.

Uchinchidan, suv, havo va erlarni muhofaza qilish, shovqin-suron va radiatsiyaga qarshi ko‘rash, chiqindisiz ishlab chiqarishni tashkil etish, aholi dam olishi uchun qulay sharoitlar yaratish va hokazolarni o‘z ichiga oladi.

Fan va texnika taraqqiyoti jadalashgan hozirgi vaqtda uning ekologik oqibati butun biosfera miqyosida sezilayotganligi har bir davalatning maqsadiga muvofiq holda ekologik siyosatni yurgizishga da’vat etadi. Chunki atmosfera havosiga, Dunyo okeanlariga chiqarilayotgan turli xil chiqindidar oz-ozdan ko‘payib bormokda. Davrning o‘zi, mamlakatda tabiat muhofazasi uchun har bir fuqaro faol ko‘rash olib borishni taqazo etadi. Chunonchi bu falokat hamma uchun keladi. Buning tushungan har bir fuqaro tabiatni muhofaza qilishga faol ishtirok etishi kerak bo‘ladi. Havo chegara bilmaydi, ma’lum hudduda chiqayotgan chiqindilar qo‘shni hududlarga tarqalishini bilamiz. Chunonchi Fransiya, Germaniya va Angliya hududlarida ko‘trilgan azot va oltingugurt oksidlari Skandinaviya yarim orollaridagi Narvegiya, Shvetsiya va Finlyandiya ustida suv bug‘lari bilan aralashib shu joylarda «kislotali yomg‘ir» sifatida tushadi. AQSH ning shimoliy-sharqiy hududlarida ko‘tarilgan kislota hosil qiluvchi gazlar Kanada hududidan o‘tib, “kislotali yomg‘ir” bo‘lib tushadi. Buning oqibatida Kanadagi 14 ming ko‘lda hayot yo‘q, Shvetsiyadagi 85 ming ko‘l va 100 ming km. masofadagi daryo va daryo irmoqlaridagi suv ifloslangan. Ekologik siyosat bunday noxushliklarni oldini olishga amaliy tadbirlar ko‘rishga umuminsoniyatda bir-biriga yaxshi qo‘shnichilikdan kelib chiqishi kerak.

Ekologik siyosatning negizi, tartib-qoidalari, ilmiy tashxislari, davlat va jamiyat tashkilotlarining yo‘l-yo‘riqlari asosida ishlab chiqiladi. O‘zbekistonda ekologik siyosatni amalga oshirishda uning yuqori organlari (Prezident, Oliy Majlis, Vazirlar Mahkamasi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi) va joylardagi mahalliy hokimiyatlar faol hizmat qiladilar.

Ekologik siyosatni mamlakat miqyosida tabiatni muhofaza qilish, majmuali monitoring, davlat va jamoatchilik ekspertizalarini o‘tkazish, ekologik vaziyatni nazorat qilish, tarkib topgan noqobul hodisa va jarayonlarni oldini olish, atrof-muhit tozaligini barqaror saqlab turish, tabiiy muhitning inson uchun qulay barcha xususiyatlarini tabiiy holda bo‘lishga asoslangan. Ekologik siyosatning mazmuni va uslubiyatlari mamlakat hududida mavjud bo‘lgan tabiat muhofazasi tizimiga kiruvchi tayanch muassasa va tashkilotlar, boshqarmalarga asoslanadi.

Respublikamizda ekologik siyosatni hayotga tadbiq qilish vaziyatni sog‘lamlashtirish, atrof-muhitni ifloslanishini oldini olish, tarkib topgan tabiatni muhofaza qilish muammolarini bosqichma-bosqich echib borish maqsadida davlat dasturlari ishlab chiqarilib amalga oshirishiriladi. Davlat dasturlari davlatlararo, davlat, hududiy bo‘lishi mumkin.

Davlat ekologik dasturi ilk bor 1986 yilda «O‘zbekistonda atrof-muhitni 1986-1990 yillar va 2000 yillarga qadar muhofaza qilish majmuali ilmiy-texnik dasturi» ishlab chiqildi. 1997-1999 yillar mobaynida mamlakatning 2000-2005 yillar va 2010 yilgacha mo‘ljallangan yangi «Atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha milliy harkat rejasi» ishlab chiqildi. Uni tayyorlashda etuk mo‘taxassislar, ko‘zga ko‘ringan olimlar va tabiatni muhofazasi bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlar hamda chet ellik ekspertlar o‘z xissasini qo‘shdilar. Yangi dastur tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha keng qamrovligi, Dunyo andozalariga javob beruvchi, aniq ma’lumotlar bilan hozirgi mavjud ekovaziyatni xaqqoniy baholagani, ma’lum yillar mobaynida bosqichma-bosqich amalaga oshirishga qilinadigan ishlar ko‘lami atroflicha asoslab berilgani bilan farqlanadi. Unda asosiy ekologik muammolar, ustivor harkatlar, tabiatni muhofazasi sohasida siyosatni ishlab chiqish va instruksional ramkalar, harkat dasturlari, ilovalar, qo‘shimchalar, chizmalar, jadvalllar berilgan.

Ekologik siyosatning ijtimoy-iqtisodiy yo‘nalishlarini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, tabiiy muhitni ifloslantiruchi moddalarni REM yoki REK orqali me’yori chiqarilishini nazorat qilish kerak bo‘ladi. Hozirgacha havoda zararli gaz bug‘lari, aerozollarning 445 tasi va aholii punktlarining havosida mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan 109 ta moddalarning REM i aniqlangan. Ekologik sharoitni yaxshilash maqsadida Prezidentning 1990 yil 28 iyulda qabul qilgan qarorida «O‘zbekiston Respublikasi qishloq aholisini ichimlik suv va tabiiy gaz bilan ta’minlanishni yaxshilash to‘g‘risi»dagi bo‘lganligi, keyingisi «2000 yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston Respublikasining qishloq ijtimoiy infratizimini rivojlanitirish dasturi to‘g‘risida» 1996 yil 21 may qarori chiqqan.

Iqtisodiyot taraqqiyoti ko‘p jihatdan mineral resurslarga bog‘liq. Ma’lumki ular tiklanmaydigan toifaga mansub bo‘lganligi sababli ishlab chiqarish muammosiga jalb qilingan sari ularning miqdori kamayib bormokda. Ekologiyaning iqtisodiy barqaror rivojlanish tamoyiliga muvofiq hozirda mavjud bo‘lgan mineral resurslarning ma’lum qismi kelajak avlodlarga etkazilishi lozim.

Ikkilamchi resurslardan foydalanish miqyosini keskin ko‘tarish katta natijalar beradi.