8-Мавзу. Жон Мейнард Кейнс таълимоти ва кейнсчилик Режа

2. КЕЙНС ИҚТИСОДИЙ ТАЪЛИМОТИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

Капитализмнинг бош иллатлари бу ишсизлик ва инқирозлардир, Кейнс буларнинг сабабларини соҳибкорлар психологиясидан топишга интилади. Инқирозлар капиталистнинг қайфиятига қараб рўй беради, яъни оптимизмдан пессимизмга ўтганда бўлади. Асосий эътибор «истеъмолга мойиллик» ва «жамғаришга мойиллик»ка қаратилади.

Кейнснинг умумий бандлик назарияси қуйидагиларга асосланади: Иш билан бандлик ортиши туфайли миллий даромад ва, демак, истеъмол ортади, аммо истеъмол даромадга нисбатан секинроқ ортади, чунки даромад ортиши билан «жамғаришга интилиш» кучаяди. Унингча, асосий психологик қонун шундан иборатки, одамлар одатда даромадлар ортиши билан истеъмолни ҳам ўстиради, аммо бу ўсиш даромадлар даражасида бўлмайди. Оқибатда даромадлар ўсиши билан жамғариш ортади ва истеъмол нисбати камайиб боради. Охирида эса «самарали талаб» камаяди, талаб шундай йўл билан ишлаб чиқариш ҳажмларига ва бандлик даражасига таъсир этади.
Истеъмол талабининг етарлича ўсмаслиги янги инвестицияларга ҳаражатларнинг ошуви йўли билан қопланиши, яъни ишлаб чиқариш истеъмолининг ишлаб чиқариш воситаларига қараб ошуви йўли билан қопланиши мумкин. Шу сабабли инвестицияларнинг умумий ҳажми бандлик ҳажмини белгилашда ҳал қилувчи ролни ўйнайди. Кейнснинг фикри бўйича инвестициялар ҳажми инвестицияларга бўлган интилишга боғлиқ. Соҳибкор инвестицияларни капиталнинг «энг юқори самарадорлиги» фоиз даражасигача пасайган пайтгача кенгайтиради (фойда нормаси ўлчанадиган рентабеллик). Кийинчилик шундаки, капиталнинг рентабеллиги пасаяди, фоиз даражаси эса мўътадил бўлади. Бу ҳолат янги инвестициялар учун имкониятни пасайтиради, демак, бандлик ўсиши ҳам камаяди. Капитал «энг юқори самарадорлиги»нинг пасайиши капитал массасининг ўсиши, шунингдек, капиталист-тадбиркорларнинг бўлажак даромадларига ишончсизликка «мойиллиги» билан тушунтирилади. Кейнс таълимоти бўйича бандликнинг умумий ҳажми уч омилга - «истеъмолга мойиллик», «энг юқори самарадорлик» ва фоиз нормасига боғлиқ.
Кейнс очган «асосий психологик қонун» унингча исталган жамият учун қўлланилиши мумкин ва истеъмол талабининг камомади асрий тенденцияга эга ҳамда барча учун ягона истеъмол қонуни мавжуддир.
«Капиталнинг энг юқори самарадорлиги», қўшимча капитал бирлиги томонидан вужудга келтириладиган бўлажак фойданинг шу бирликка кетган ишлаб чиқариш чиқимларига нисбатидир. Кейнснинг фикрича даромад, фойда келтирадиган нарсалар капитал ҳисобланади (бошқа омилларда ҳам шундай). Унингча, капитал ноёблиги, яъни чекланганлиги туфайли фойда келтиради. Капиталнинг кўпайиши борасида унинг самарадорлиги ёки фойдалилиги камайиб боради. Илмий-техника тараққиёти шароитида ва капиталнинг тез жамланиши туфайли бир авлод умри давомида «капиталнинг энг юқори самарадорлиги» нолга тенглашиши мумкин, дейди у. Капиталнинг самарадорлиги психологик омилларга боғлиқ экан, энди капиталистнинг ўз корхонасининг келажагига берадиган баҳоси унинг қайфиятига қараб ўзгаради.
Кейнс фоизга алоҳида эътибор беради, уни пул қарзи учун берилган ҳақ деб ҳисоблайди. Фоиз унингча муомаладаги пул миқдорига ва «ликвидлилик афзаллиги»га боғлиқ (ликвидлилик - пулга тез айлана олиш, қадрлилик демакдир). Унинг миқдори «ликвидлилик афзаллиги»га тўғри ва муомаладаги пул миқдорига тескари пропорционалдир.
Кейнснинг фикрича, фоиз нормаси маълум даврга ликвидлиликдан, яъни бойликнинг ликвид, пул шаклидан воз кечиш ҳисобига бериладиган мукофотдир. Бойликнинг пул шакли энг ҳаракатчан ва қулайдир, шу сабабли капиталист доим ўз бойлигини пул шаклида сақлашга ва ундан ажралмасликка интилади. Мана шу ният, мана шу иштиёқ Кейнс томонидан «ликвидлилик афзаллиги» деб аталади. Бу капиталист ликвид шаклда сақламоқчи бўлган ресурсларнинг миқдори билан ўлчанади.
Кейнснинг умумий назариясида инвестицияларнинг умумий бандлик ҳажмини аниқлашдаги асосий роли тўғрисидаги тезис муҳимдир. Улар истеъмол талабининг етарли эмаслигини тўлдириши (компенсациялаш) керак. Бунда ишлаб чиқаришни кенгайтириш масаласи истеъмол талаби ошувидан алоҳида қаралади. Инвестицияларнинг кўпайиши ишлаб чиқаришга қўшимча ишчиларни жалб этишга олиб келади, бу эса бандлик, миллий даромад ва истеъмол ўсувини таъминлайди. Янги инвестициялар туфайли бандликнинг дастлабки ўсуви яна қўшимча бандликни вужудга келтиради, чунки қўшимча ишчиларнинг талабини қондириш зарурати туғилади. Қўшимча бандликнинг ўсиш коэффициентини Кейнс мультипликатор деб атайди, у бир томондан инвестициялар ўсиши, иккинчи томондан бандлик ва даромадларнинг ўсиши ўртасидаги нисбатни кўрсатади. Мультипликаторнинг формуласи