8-mavzu: jon meynard keyns ta`limoti va keynschilik

8.2.  Samarali talab 
 
J.M.Keyns  «Ish  bilan  bandlik,  foiz  va  pulning  umumiy  nazariyasi»  asarida 
o’z  tadqiqotlarini  klassiklar  nazariyasini,  jumladan,  Sey  qonunini  tanqid  qilishdan 
va  samarali  talab  nazariyasini  isbotlab  berishdan  boshladi.  Sey  qonuni  klassiklar 
o’rtasida to’g’ri deb e’tirof etilgan  va unga amal qilib kelingan. Bu qonunga ko’ra 
taklif  avtomatik  tarzda  o’z  talabini  yuzaga  keltiradi.  J.M.Keyns  esa  unga  qarshi 
yalpi talab o’z taklifini yuzaga keltirish g’oyasini ilgari suradi va o’zining samarali 
talab nazariyasini ishlab chiqadi. 
Nega  samarali  talab  hal  qiluvchi  omil  ekanligini  tushun-tirib  berish  uchun 
J.M.Keyns  yalpi  taklif  va  yalpi  talab  tushuncha-larini  kiritdi.  Yalpi  taklif  yalpi 
xarajatlar    va    yalpi    mahsulot    (yoki    bandlik)    hajmi    o’rtasidagi    nisbat    bilan 
aniqlanadi.    Qisqa    vaqt    ichida    bu    nisbat    o’zgarmaydi.    Ma’lumki,    tadbirkor 
muayyan  mahsulotni  sotgandan  keyin  daromad  olish  mumkin.  Yalpi  talab 
kutilayotgan   daromadlar   (jamiyat   miqyosida)   va   yalpi   mahsulot   (bandlik) 
o’rtasidagi  nisbatni  aks  ettiradi.  Bu  nisbat  o’zgaruvchan  bo’ladi.  Shuning  uchun 
yalpi mahsulot, bandlik dinamikasi yalpi talab omillariga bog’liq bo’ladi. 
Yalpi  talab  bu  iste’mol  talabi  va  investitsiya  talabini  (ish-lab  chiqarish 
vositalariga  bo’lgan  talab)  o’z  ichiga  oladigan  talab  hisoblanadi.  J.M.Keyns 
bo’yicha,  ish  bilan  bandlik  va  milliy  da-romad  ishlab  chiqarish,  uning  dinamikasi 
taklif  omillari  (ishla-tilayotgan  mehnat,  kapital  miqdori,  ularning  unumdorligi) 
bilan  emas,  balki  talab  omillari  bilan  aniqlanadi.  U  o’z  tadqiqoti  markaziga  talab 
muammosini  qo’yadi.  Uning  bu  nazariyasi  samarali  talab  nazariyasi  deyiladi.

---

Yalpi  talab  iste’molchilar,  korxonalar,  hukumat  sotib  olish-ga  rozi  bo’lgan 
milliy ishlab chiqarishning real hajmi bilan narxlar darajasi o’rtasidagi bog’liqlikni 
ifodalaydi. Bu to’lovga qobil talab bilan ta’minlangan tovar va xizmatlar summasi. 
Narxlar bilan milliy mahsulot ishlab chiqarish o’rtasida teskari bog’liqlik mavjud. 
Yalpi  taklif  va  yalpi  talab  kesishgan  nuqta  narx  daraja-sining 
muvozanatlashganligini, 
milliy 
ishlab 
chiqarishning 
real 
hajmining 
muvozanatlashganini  bildiradi,  shuningdek,  bandlik  darajasini  tavsiflab  beradi. 
J.M.Keyns  uni  samarali  talab  nuqtasi  deb  atadi.  Samarali  talab  bu  –  bandlik 
darajasini ifo-dalovchi yalpi to’lovga qodir talab. 
Bu  yerda  yalpi  talabni  qanday  rag’batlantirish  asosiy  muammo  hisoblanadi. 
J.M.Keyns  XX  asrning  30-yillari  ko’pchilik  mamla-katlarda  yalpi  talabning 
(iste’mol  talabi  ham,  investitsiya  talabi  ham)  samarali  bo’lmaganligini  asoslab 
berdi: 
a) iste’molga bo’lgan talabning etarli darajada samarali bo’lmasligiga asosiy 
sabab,  ish  haqi  oshganda  kishilar  iste’moli-ning  oshib  borishi  pul  daromadining 
o’sish  sur’atidan  doimo  orqada  qoladi,  bu  holat  “asosiy  psixologik  qonun”ning 
amal  qilishi  bilan  bog’lab  tushuntiriladi,  bu  qonunga  ko’ra,  inson  daro-madlari 
oshib  borganda  oldingiga  qaraganda  daromadlarning  ko’proq  qismi  jamg’arila 
boriladi; 
b) investitsiyaga bo’lgan talab ikkita sababga ko’ra samarali bo’lmagan: 
 
–   o’sha  “asosiy  psixologik  qonunning”  amal  qilishi  tufayli  iste’molchining 
sarflagan investitsiyasiga foyda ololmay qolishdan qo’rqishi; 
–   kredit uchun yuqori ssuda foizining amal qilishi. 
 
J.Keyns  yuzaga  kelgan  vaziyatdan  chiqish  uchun  davlat  va  hukumatning 
quyidagi faoliyat yo’nalishlarini taklif qiladi: 
– davlat uncha yuqori bo’lmagan iste’mol talabini davlat hujjatlarini va iste’molini 
ko’paytirish orqali konpensatsiya-lashi kerak; 
–  hukumat  ssuda  foizini  ilmiy  asosda  tartibga  solish  yo’li  bilan  xususiy 
investitsiyani rag’batlantirish siyosatini yurgazishi kerak; 
–  bozordagi  vaziyatga  qarab,  ayrim  hollarda,  aholi  jamg’ar-masining  haddan 
tashqari  ko’payib  ketishiga  yo’l  qo’ymaslik  maqsa-dida,  aholidan  olinadigan 
soliqlarni  ko’paytirish  zarur;  shu  maqsadda  vaqti-vaqti  bilan  ish  haqi  darajasini 
muzlatib qo’yish o’rinli hisoblanadi; 
–  makroiqtisodiy  darajada  qaror  qabul  qilishda  “multi-plikator”dan  foydalanish 
zarur.

---