8-mavzu: jon meynard keyns ta`limoti va keynschilik

8.3.  Insonning psixologik moyilligi 
 
J.M.Keyns ochib bergan psixologik qonunga ko’ra, inson daro-madlari oshib 
borishi  bilan  iste’mol  va  jamg’armani  ko’paytirib  borishga  moyil.  Shuning  uchun 
iste’mol  va  jamg’armaning  milliy  daromadga  bog’liqligi,  ularning  nisbati  muhim 
ahamiyat  kasb  etadi.  Bu  nisbat  iste’molga  bo’lgan  me’yorli  moyillikni  tavsiflab 
beradi.    Nega    “me’yorli”?    Chunki    gap    qo’shimcha    daromad    (Y)    va    uning 
iste’molga  (S)  va  jamg’armaga  (S)  taqsimlanishi  to’g’risida  boradi,  shuningdek, 
gap qo’shimcha (me’yorli) ortib boruvchi iste’mol to’g’risida ham boradi. «Asosiy 
psixologik  qonun,  –  deb  yozadi  J.M.  Keyns,  –  shundan  iboratki,  kishilar,  odat-da, 
daromadlari  ortib  borishi  bilan  o’z  iste’molini  ko’paytirish-ga  moyildirlar,  lekin 
bunda iste’mol daromad ortgan darajada oshmaydi». 
Bu  hol  shu  narsani  bildiradiki,  agar  daromad  o’zgarsa,  iste’mol  ham  shu 
yo’nalishda  o’zgaradi,  lekin  iste’mol  o’zgarishi  daromad  o’zgarishi  darajasidan 
past  bo’ladi.  J.M.  Keyns  iste’mol  o’zgarishi  bilan  ushbu  o’zgarishni  keltirib 
chiqargan  daromad  o’zgarishi  o’rtasidagi  nisbatni  iste’molga  bo’lgan  me’yorli 
moyillik deb atadi va uni quyidagi formula bilan ifodaladi: 
MPC =   

C 

Y 
 
Iste’mol  va  umumiy  daromad  o’rtasidagi  nisbatni  esa, u  iste’molga bo’lgan 
o’rtacha moyillik deb atadi: 
 
 
APC =  
C 
Y 
 
Yuqorida   qayd      qilib   o’tganimizdek,   J.M.   Keyns   o’z   naza-riyasida 
iste’molga   bo’lgan   moyillik   tushunchasi   bilan   birga   jam-g’armaga   bo’lgan 
moyillik tushunchasini ham ilgari surdi. Jam-g’armaga bo’lgan me’yorli moyillik – 
bu jamg’arma miqdori o’zgari-shi bilan daromad o’zgarishi o’rtasidagi nisbatdir: 
 
MPS =  

S 

Y 
 
Jamg’armaga   bo’lgan   o’rtacha   moyillik   esa   jamg’armaning   umu-miy 
daromadga bo’lgan nisbati bilan ifodalanadi: 
 
 
APS =  
S 
Y 
 
Bu yerda shu narsani qayd qilib o’tish kerakki, agar umumiy daromad oshsa, 
unda   kishilar   ushbu   oshgan   daromadning   bir   qis-mini   iste’molga   sarflasalar,

---

ikkinchi qismini jamg’aradilar. Shuning uchun jamg’arma va iste’mol o’zgarishlari 
yig’indisi daromad o’zgarishiga teng, ya’ni: 
 
 
 
unda, 

C 

 

S 

 

Y 
 

C / 

Y 

 

S / 

Y 

 1
 
Masalan,  daromad  3  ming  so’mga  ko’paydi,  bunda  iste’mol  2100  so’mga, 
jamg’arma  esa  900 so’mga  ortdi deylik. Unda MRS = 2100 : 3000  = 0,7, MRS = 
900 : 3000 = 0,3. Bu qo’shimcha har bir so’mlik daromadning 70 tiyini iste’molga, 
30 tiyini esa jamg’armaga sarflanayotganini birdiradi. 
Daromadlarning  ko’payib  borishi  bilan  iste’molning  ham,  jamg’armaning 
ham  umumiy  miqdori  ko’payib  boradi,  lekin  iste’molning  nisbiy  hissasi  kamayib 
boradi, jamg’armaning hissasi esa oshib boradi. Masalan, MRS + MRS = 0, 7 + 0,3 
=  1;  bir  oz  vaqt  o’tgandan  keyin  0,6  +  0,4  =  1  keltirib  chiqarishi  mumkin.  J.M. 
Keyns  daromadlar  ko’payib  borishi  bilan  iste’mol  xarajat-lari  hissasining  nisbatan 
pasayib borishini inson xatti-hara-katidagi sabablarga bog’lab tushuntiradi. Bunday 
sabablar hammasi  bo’lib  sakkizta  – xasislik,  ehtiyotkorlik, tejab-tergab sarflash  va 
b.   Natijada,   iste’molga  bo’lgan   me’yorli   moyillik   jamiyatda   pasayib   boradi. 
Iste’mol  talabi  aynan  o’sha  me’yorli  moyillikka  bog’liq.  Ko’payib  borayotgan 
jamg’arma  miqdorining  investitsiya  tovarlariga  bo’lgan  talabga  aylanishi 
qiyinlashadi. 
Bu  aytilganlar  shu  narsadan  dalolat  beradiki,  J.M.  Keyns-ning  tadqiqot 
metodologiyasida  noiqtisodiy  omillar  -  davlat  (ishlab  chiqarish  vositalariga  va 
yangi  investitsiyalarga  bo’lgan  iste’mol  talabni  rag’batlantiruvchi  sifatida)  va 
odamlarning  psixologiyasi  (xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  o’zaro  munosa- 
batlarini  oldindan  belgilab  beruvchi  sifatida)  ham  iqtisodiy  o’sishda  muhim 
ahamiyat kasb etadi.