9- ma’ruza mashg‘uloti 9-mavzu. Astrofizik metodlar. Astrofotometriya haqida tushuncha Reja

 
Radioteleskoplar
Asrimizning 30 yillarida kо‘plab osmon jismlari, jumladan gaz-chang 
tumanliklar radiodiapozonda nurlanishlari ma’lum bо‘ldi. Osmon jismlarida 
millimetrli diapazondan to о‘nlab metrgacha tо‘lqin uzunligida kelayotgan 
radionurlarni qayd qilishga mо‘ljallangan teleskoplar-radioteleskoplar deb 
yuritiladi. 
Radioteleskoplarning asosiy qismlari antenna va priyomnik bо‘lib kо‘pincha 
paroabolit shaklida ishlanadi. Antenadan qaytgan radionurlar parobaloidning 
fokusidan joy olgan nurlatgich (obluchatel) nomi qurilmada yig‘ilib sо‘ngra 
maxsus tо‘lqin uzatgich (volnovod) yordamida priyomnikka yо‘naltiriladi. Signal 
priyomnikda kuchaytirilgach detektorlanadi va sо‘ngra maxsus о‘zi qayd qilgich 
asbobda (samopisesda) yozib olinadi. Priyomnik kuchaytirgichi kanday tо‘lqin 
uzunligiga mо‘ljallangan bо‘lsa, ob’ekt о‘sha monoxromatik radionurda 
kuzatilayotgan bо‘ladi. 
Radioteleskoplarning 
metall kо‘zgusini anikligiga talab, optik 
teleskoplarnikiga nisbatan ancha past bо‘lib (tо‘lqin uzunligi katta radiotо‘lqinlar 
bilan ish qurilganligi tufayli) uning berilgan parabolik shakldan chetlanishi, 

tо‘lqin uzunligida ishlayotgan radioteleskop uchun 

/8 dan katta bо‘lmasligi lozim. 
Masalan: 1 metrli diapazonda ishlaydigan teleskoplar antennasining eslatilgan 
chetlanishi 12,5 santimetrgacha borishga ruxsat etiladi. Bir necha metrdan о‘nlab 
metrgacha diapazondagi radionurlarni qayd qilish uchun, parobalik antennalar 
о‘rniga ba’zan kо‘p sonli antennalar qо‘llaniladi. 
Radioteleskoplarni ajrata olish kuchini belgilash uchun, yо‘nalganlik 
diagrammasi deyiluvchi maxsus xarakteristikadan foydalaniladi. Yо‘nalganlik 
diagrammasi radioteleskopning antennaga nisbatan joylashgan radionurlanishning 
nuqtaviy manbai holatiga kо‘ra sezgirligini xarakterlaydi. Parabolik antennali 
radioteleskopning yо‘nalganlik diagrammasi paroboloid о‘qiga nisbatan simmetrik 
bо‘ladi. 

---

Radioteleskopning burchagi ajrata olish kuchi, ya’ni teleskop alohida 
ob’ektlar sifatida qayd qila oladigan ikki ob’ekt orasidagi eng kichik oraliq 
taxminan yо‘nalganlik diagrammasi markaziy bargining yarim quvvatiga tо‘g‘ri 
kelgan kengligiga teng burchak bо‘lib, u quyidagicha topiladi: 
D



bu yerda 

-radioteleskop ishlayotgan radiotо‘lqin uzunligini, D- antennaning 
diametrini xarakterlaydi. Radioteleskoplar kо‘zgusini diametri yirik bо‘lishiga 
qaramay, ular katta tо‘lqin uzunliklarida ishlaganliklari tufayli optik teleskoplarga 
qaraganda, ajrata olishning quvvati bо‘yicha ulardan qolishadi. Biroq, 
radioteleskoplar radiointerferometr sifatida ishlaganda juda yukori ajrata olish 
kuchiga erishish mumkin. 
Oddiy radiointerferometr bir-biridan bazis deyiluvchi anchayin katta 
masofaga eltilgan ikki radioteleskopdan tashkil topib 
radioteleskoplarning 
ma’lum ob’ektdan nurlatkich (obluchatel)lar yordamida qayd qilinayotgan 
signallar kabilar orqali bitta priyomnikka uzatiladi. 
Ma’lum bazisli radiointerferometrda aniq manbadan 

tо‘lqin uzunligida 
signal qabul qilinayotgan bо‘lsa, ob’ektdan bu ikki teleskopga kelayotgan nurlar 
yо‘lning farqi - 

L butun sonli tо‘lqin uzunliklariga teng bо‘lganda:

L= a sin 

 =n 


signallar priyomnikka bir xil fazada kelganidan qо‘shiladi. Agar






 


2
1
n
L
bо‘lsa, signallar qarama-qarshi fazada keladi va oqibatda, qayd qilinadigan signal, 
ularning amlitudalarining farqiga teng bо‘ladi. Natijada radiointerferometrning 
yо‘nalganlik diafragmasi bitta radioteleskopnikidan farqli о‘laroq, bazisdan о‘tgan 
tekislik bilan kesilganda, tor bargchalardan iborat kо‘rinishda bо‘lib, ikki qо‘shni 
bargchalar maksimumlari yoki minimumlari orasidagi burchak 

:












 



a
a
n
a
n
arcsin
2
1
arcsin
orqali topiladi. Bu yerda 

- radiointerferometrning ajrata olish kuchini xarakterlab, 
a-bazis juda katta bо‘lganda, u juda yuqori bо‘lishini tushinish qiyin emas. 
Masalan: 

= 1 m bazis a = 1000 km bо‘lganda, radiointerferometrning ajrata olish 
kuchi 

---

6
20
,
0
0
6
60
73
,
5
10
1
6








м
м
ga teng bо‘ladi. 
Demak bunday interferometr yordamida metrli diapazonda bir biridan 
2
,
0

li yoy 
masofagacha joylashgan ob’ektlarni ajratib qurish mumkin. Bunday 
interferometrlar ob’ektning burchakli razmerini va ma’lum bir koordinatasi 
bо‘yicha radioravshanlikning taqsimlanishini aniqlashga imkon beradi. Oxirgi 
yillarda antennalar va priyomniklar turli qit’alarda joylashgan radiointerferometrlar 
yordamida kuzatish usuli ishlab chiqildi. Bunday usul yordamida kuzatish 
natijasida interferometrning ajrata olish kuchi 
3
000
,
0

ga yetdi. Mazkur kuzatishda 
ishtirok kilgan uchta radioteleskopning biri Avstraliyada (65 metrli), ikkinchisi 
Rossiyada (22 metrli) va uchinchisi AQSh da joylashgan edi. 
Ayni 
paytda 
planetamizning turli qit’alarida о‘nlab о‘tasezgir 
radioteleskoplar ishlab turibdi. Kо‘zgularining diametri 65 metr (Avstraliya), 76 
metr (Angliya), 100 m (GFR), 300 m (AQSh) va 600 m (Rossiya) keladigan 
radioteleskoplar astronomlarga, Koinotning yuzlab tabiiy radiomanbalaridan 
tinimsiz ma’lumotlar berib turadilar.
3-rasm 
О‘zbekiston xududida Jizzax viloyatining Zomin 
tumanida, tog‘ etagining Supa degan joyida, 
metall kо‘zgusining diametri 70 metr bо‘lgan 
yirik radioteleskop kurilmokda.
4-rasm