9-боб. Давлат бюджети

9.2.Бюджет ко мпозицияси
2.Ҳар 1 мамлакатда бюджет тушунчаси турличадир. Бироқ МВФ тавсия қилган услубга
биноан ҳар қандай бюджетни қўйидагича таснифлаш мумкинки уларни барчасини
қўйидаги гуруҳлардан бирига киритиш мумкин бўлсин - тушумлар, гр антлар, харажатлар, кредитлар, минус субсидиялар, молиялаштириш.
1-Жадвал
Ҳукумат операциялари
Жами тушумлар ва грантлар
Жами тушумлар
Жорий тушумлар
Солиқдан тушумлар: Тушум, фойда ва капитал ўсишига солиқ Ижтимоий суғурта то Ъловлари.
Иш ҳақи фонди ва ишчи кучига солиқ Мулк солиғи Товар ва хизматларга ички солиқ,
Ташқи савдо ва келишувлар солиғи Бошқа солиқлар Солиқдан ташқари тушумлар
Тадбиркорлик ва мулкдан тушумлар Маъмурий йиғимлар ва тўловлар Пеня ва жарималар
Ҳукумат пенция фондига тўловлар Бошқа солиқдан ташқари тушумлар Капитал
тушумлари Асосий фондлар Заҳиралар савдоси Ер ва эскирмайдиган активлар савдоси
Грантлар Четдан келувчи Миллий ҳукуматни бошқа жабҳаларидан Ҳалқар о ташкилотлар томонидан Ҳалқаро ташкилотлар штабквартиралари томонидан 2.Барча чиқимлар ва кредитлар ташқари савдодан Барча чиқимлар Жорий харажатлар:
Товар ва хизматлар харажатлари Иш ҳақи Иш берувчилар взнослари Фоиз тўловлари: мамлакат ичкарисига Чет элга Савдодан ташқари барча кр едитлар: Мамлакат ичига
Бошқа давлатга Умумий тақчиллик Барча молиялаштириш Ички молиялаштири Ҳукуматнинг бошқа томонидан Пул воситалари орқали Депозит қабўл қилувчи банклар томонидан Бошқа ички молиялаштириш Ташқи молиялаштириш Ҳалқаро ривожланиш институтлари томонидан Ташқи ҳукуматлар томонидан Чет элдан олинган бошқа қарзлар ҳисобидан заҳирадаги қимматли қоғозлар ва нақд депозитларни айирбошлаш орқали Бюджет харажатларига жорий ва капитал харажатларни молиялаштириш
учун сарфланан қайтарилмайдиган ва қопланмайдиган харажатла киради. Давлат харажатлари
давлат кредитларидан шартномавий мажбуриятларга бо Ъйсунмаслиги билан фарқ қилади. Ҳалқаро классификацияга асосан харажатлар жорий ва капиталга ажратилади. Жорий харажатларга давлат ишларида ишловчилар учун иш ҳақи тўловлари, ижтимоий п енция фондларига тўловлар, ички ва ташқи қар злар фозларига тўловлар, субсидиялар ва трансф ерт тўловлари киради. Жорий бюдж ет харажатларига давлат томонидан ишчилар учун суғурта ва пенция фондларига ажратмалар ҳам ҳисобланади. Ўтиш иқтисодиётидаги айрим давлатларда субсидия ва жорий (харажатлар) ўтказмалар жорий харажатларни асосий қисмини ташкил этади.
Қайтарилмайдиган ва қопланмайдиган харажатлар хусусий ва давлат корхоналарига
киритилувчи субсидиялар кўринишида намоён бўлади.
Давлат ичидаги муаммолар марказлашган ҳукумат маҳаллий жамоат рганизацияларига солиқ тушумларини қайта тақсимоти, давлат қўллаб- қувватлаш керак ҳисоблайдиган алоҳида жамият аъзолари, ёрдамида муҳтож шахслар учун хизмат қилади.
Ташқи ўтказмалар чет эл ҳукуматларига, ҳалқаро ташкилотларга бўлиши мумкин.
(масалан, устав капиталига ажратмалар ёки йиллик аъзолик харажатлари)К апитал харажатлари ишлаб чиқариш воситалари, қимматли қоғозлар, ер, ички ва ташқи капитал трансф ертларига эришиш учун қилинган чиқимлардан ташкил топади. Бюдж ет капитал харажатлари ишлаб чиқаришга хизмат қилувчи ва қонунчилик билан белгилаб қўйилган қийматдан ортиқча қолдиққа эга бўлган, 1 йилдан ортиқ хизмат қилувчи асосий фондларни сотиб олиш чиқимларига айтилади. Давлат бюджет ҳисобига страт егик материалларни заҳира қилади, кутилмаган ҳолатларни олдини олиш ва таъминлаш, табиий қазилмалар, ер, ўрмон, ички сув заҳираларини асраш учун харажатлар қилади ва бу капитал харажатлари ҳисобланади.
Ниҳоят, давлат капитал трансфертларини мамлакат ичига ва четга асосий фондларни асоси учун сарфланиш мумкин. Масалан, ҳукумат трансф ертларни ёъл, мактаб, шифохона, кўприклар қурилиш учун маҳаллий бюдж етларга ўтказилиши мумкин.
Тўловдан ташқари кредитлар - чиқимларни бўлими. У давлат сиёсати мақсадида
(ликвидликни бошқармаслик) ҳукумат органлари томонидан ажратилувчи ялпи кр едитлардир.
Кредит тушунчасига қарзлар, ҳукумат томонидан берилган, эга бўлинган акциялар киради.
Акция фойда келтирган тақдирда бюдж етни даромадлар қисмида ўз ифодасини топади.
Давлат кредитларни молиявий натижаларга эришиш учун эмас, балки жамият учун муҳим бўлган масалалар ечими учун, уй-жой қурилиши, уруш ва алоқлар оқибатини ёъқотиш, т ез фойда берувчи лойиҳаларни молиялаштириш учун беради. Агар давлат қисман мажбуриятли бўлса, барча ҳукумат тўловлари ушбу бўлимга киритилади.
1 чи жадвалдан маълумки, киримлар жорий ва капитал бўлиши мумкин.Жорий даромадлар ўз ичига солиқларни йиғиндан тушган ва солиқсиз киримларни олади.
Солиқлар - жисмоний ва юридик шахсларнинг мажбурий тўловлари ҳисобланиб (улар белгиланган вақтда ва қонунчиликка асосан давлат рухсати билан х-ташкил
топган. ю.ш., т.ш.).Солиқлар жамоат эҳтиёжларини қоплаш учун йиғим олинадиган
қайтарилмайдиган ва тўланмайдиган маблағдир. Ҳозирда солиқлар аҳоли даромадининг 40% гача олинади, 2жаҳон уруши охирларида 12 -20 % ни ташкил этган бўлса, ҳозирда ЯММ таркибида солиқлар ҳиссаси 18 дан 30 -50% га ўсади. Замонавий солиқ тизими якка солиқлар ва тўловлар билан ифодаланади. Солиқлар яна алоҳида кўздан ўтказилади.Бюдж ет носолиқ даромадлари ўз ичига давлат фаолиятидан келувчи фойдани олади. Ўз ваколатидан келиб чиқиб давлат акциялар учун дивиденд, давлат ери ижараси учун р ента, давлат капитали киритилгани учун фоизлар ундириши мумкин. Маъмурий йиғимлар ва взнослар ўз ичига давлат мулкини сотиш (кўрикхоналардан ўрмонларни) каби турли фаолият турлари орқали йиғиладиган маблағларни
олади. Барча жарималар вақтида тўланмаган солиқларга қўшиладиган жарима ва пениялар бўлиб, бу модда туфайли кўпгина давлатлар
бюджети фойда кўради. Марказий ҳукумат пенция фондига взнослар давлат ходимлари
ёки маҳаллий ҳукумат томонидан бюдж ет даромадалари деб тан олинади. Капитал даромадлари ўз ичига давлат асосий фондлар ини - бинолар, асБОБ.-ускуналар, стратегик материаллар заҳирасини, кўтилмаган ҳолатларга таъсир қилмайдиган
заҳираларни, ерни, ўрмон, ер ости бойликлари, табиий р есурсларни сотиш орқали келадиган
даромадни олади. Грантлар даромадларни 1 қисми ҳисобланиб,
қайтариб бериш шартисиз ҳалқаро организациялар ёки чет давлатлар ҳукумати томонидан бюджетга киритилган даромаддир. Агар грантлар ишлаб чиқариш воситалари сотиб олиш учун белгиланган бўлса, бу капитал қўйилма ҳисобланади. Барча бошқа грантлар қарзлардан олинган суммани шартномавий мажбурият бўйича қайтариш шарти ёъқлиги билан ажралиб туради. Кўпинча грантлар четдан келади, чет давлатлар ёки ҳалқаро ташкилотлар томонидан чет валютаид а ёки миллий валютада юерилади. Марказий ҳукумат маҳаллий ҳукуматдан қайтарилмайдиган ажратмалар олиши мумкин ва бу грант ҳисобланади.