9-lekciya Tema: Avtomatlastırıw ob'ektleri haqqındaǵı túsinikler Reje

 Ob'ektiń akkumulyatorlik (toplaw ) qábileti. Hár qanday retlew ob'ektiniń 
texnikalıq procesi qandayda bir material ortalıǵıń yaki energiyanıń keliwi, 
sarpleniwi, topleniwi hám ózgertiliwi hám menen baylanıslı. Kópshilik ob'ektler 
jumıs processinde jumıs ortalıǵın ob'ekt ishinde toplaw qábiletine iye. Mısalı, suw 

---

basımı bakida suw toplandı, ishki yonuv motorınıń aylanıwshı bólimlerinde 
energiya toplaw ushın oǵan maxovik ornatılǵan ; ıssıxonalarda ıssılıq sıyımlılıqiga 
iye bolǵan barlıq ob'ektlerde ıssılıq toplandı hám taǵı basqa. 
Akkumulyatorlik qábileti ob'ektiń retlew ózgesheliklerine saldamlı tásir 
etedi. Ob'ektiń akkumulyatorlik ózgesheligi qansha kem bolsa, jumıs ortalıǵınıń 
(suwdiń ) keliwi menen sarpleniwi ortasındaǵı balans buzılǵanda retleniwshi 
muǵdardıń ózgeris tezligi sonsha úlken hám sonlıqtan retlew sonsha quramalı 
boladı. Kerisinshe, ob'ekt qansha kóp sıyımlılıqli bolsa, retlew máselesi sonsha jeńil 
boladı. 
Ob'ektler sıyımlılıqsiz, bir sıyımlılıqli hám kóp sıyımlılıqli boladı. 
Sıyımlılıqlar sanı túrlishe bolǵan ob'ektlerge mısallar 10. 5-súwret, a, b, v de 
keltirilgen. Ob'ektiń akkumulyatorlik qábiletti xarakteristikalaw ushın sıyımlılıq 
koefficiyenti S túsinigi kiritiledi. Bul koefficiyent ob'ekt sıyımlılıqi S dıń retleniwshi 
muǵdar tiyisli ma`nisin ol ga qatnası menen ańlatpalanadi. 
𝒄 =
𝑪
𝒚
29.2 
Sıyımlılıq koefficiyenti S kancha úlken bolsa, ob'ektiń galayonlarga 
bayqaǵıshlıǵı v sonsha kem boladı ; ob'ektiń bayqaǵıshlıǵı retleniwshi muǵdar 
ózgeris tezligi dy/dt dıń qozǵalańtiruvchi tásirdıń ózgeriwi ∆F ga salıstırǵanda 
menen ańlatpalanadi: 
𝒗 =
𝒅𝒚/𝒅𝒕
∆𝑭
29.3 
Ob'ektiń retleniwshi muǵdarınıń waqıt ishinde ózgerisleri shig'ov egrisi dep ataladı. 
Bunday iymek sızıq payda etiw ushın ob'ektiń kiriwine kirisiw muǵdarı tekshesimon 
kiritiledi hám shıǵis muǵdarınıń túrli momentleri ushın ózgerisleri jazıp barıladı. 2-
súwret, g de sıyımlılıqsiz (1 qıysıq), bir sıyımlılıqli (2 qıysıq) hám kóp sıyımlılıqli 
(3 qıysıq) ob'ekt ushın dinamikalıq xarakteristikalar kórsetilgen. 
Sıyımlılıqsiz ob'ektte keliw (keliwshi aǵıs) qansha ózgerse, sarıplanıw (ketetuǵın 
aǵıs) Q 2 da tezlik penen sonsha ózgeredi. Eger sıyımlılıq ámeldegi bolsa, ketetuǵın 
aǵıs Q 2 máwrit emes, bálki waqıt ishinde az-azdan ózgeredi. Ob'ekt sıyımlılıqi 
qansha úlken bolsa, bul ob'ektiń shig'ov egrisi sonsha yotiq boladı, sebebi 
sıyımlılıqda basqarıwshı kórsetkish toplana baradı. 
Ob'ektiń akkumulyatorlik qábileti retlegishni tańlawda esapga alınadı. 

---

1- súwret. Sıyımlılıqlar sanı túrlishe bolǵan ob'ektlerge mısallar : a- 
sıyımlılıqsiz; b-sıyımlılıqli; v- eki sıyımlılıqli; g- ob'ektiń waqıt ishindegi 
ózgeris iymek sızig'i.