9-lekciya Tema: Avtomatlastırıw ob'ektleri haqqındaǵı túsinikler Reje

 
Ob'ektke kórsetiluvchi sırtqı tásirinler.
Júk - ob'ektke kórsetiletuǵın sırtqı tásir. Bul tásirdıń ma`nisi apparatıń jumıs 
rejimi arqalı anıqlanadı hám texnologiyalıq mútajlikler ushın ob'ektten alınatuǵın 
zat yaki energiya muǵdarın ańlatpalaydi. Retleniwshi ob'ektten zat yaki energiya 
ótiwinde apparat yukining (islep shıǵarishi) ózgeriwi retleniwshi shamanıń 
ózgeriwine alıp keledi. 
Retleniwshi ob'ekt yukining ózgeriwi qozǵalańlanıw dáreklerinen biri bolıp 
tabıladı. Zat yaki energiya sarpın olardıń ob'ektke keliwinen aldın stabillewtirish 
múmkin bolsa, berilip atırǵan shiyki buyımlar quramın stabillew bir muncha 
qıyınshılıqlar tuwdıradı. Sonıń ushın ob'ektke keletuǵın zat quramınıń shayqalıwı 
qozǵalańleniwining taǵı bir dáreklerinen biri bolıp tabıladı. Nostatsionar ob'ektlerde 
qozǵalańlanishlar ob'ekt xarakteristikalarınıń ózgeriwi sebepli da kelip shıǵisi 
múmkin. Júk - zat yaki energiyanıń ob'ektten alınıwına (oqib shıǵisiga) 
kórsetiletuǵın ob'ekt qarsılıgın ańlatpalaydi. Ob'ekt yukining ózgeriwi retleniwshi 
shama ózgeriwtiń tezligin asıradı. Júktiń ózgeris chastotası haqqında da tap sonı 
búydew múmkin. Júk terbelisleriniń amplitudasi da, chastotası da retlew sapasına 
unamsız tásir kórsetedi. Retleniwshi ob'ektiń jugin ózgertiw, yaǵnıy ob'ektiń bir 
jumıs rejiminen ekinshisine ótiw mútájligi payda bolsa, bul ámelni aste menen 

---

orınlaw kerek, bunda retlew sisteması ob'ektti jańa jumıs rejimine tuwri, keskin 
terbelislersiz ótkeredi. Júktiń úlken ózgerislerinde avtomat retlegishlerdı qaytaldan 
retlew mútájligi payda bóliwi múmkin. Bul hal júktiń ózgeriwi retleniwshi ob'ektiń 
statikalıq hám dinamikalıq xarakteristikaların ózgeriwine alıp keliwi menen baǵlıq. 
Mısalı, júk azayıwı menen sap keshigiw ko'payadi, óz-ózinen tuwrilanish, sıyımlılıq 
koefficiyentleri hám basqariluvchi ob'ektiń waqıt turaqlısi azayadı. Sonıń ushın 
ob'ektiń xar qıylı júklerine avtomat retlegishlerdıń túrlishe optimal retlenishlari 
tuwri keledi. 
Eger retleniwshi ob'ektke qozǵalańlaytuǵın yaki basqarıwshı tásir kórsetilsa, 
ob'ekt shıǵisidagi retleniwshi shama sol zamati emes, bálki bir muncha waqıt 
ótkennen keyin ózgeredi, yaǵnıy ob'ektte processnıń keshigiwi ónim boladı. Zat 
(energiya ) dıń jaqınlasıwı yaki sarp etiw ózgeriwi boyınsha máwrit (teksheli) 
qozǵalańleniwi ob'ekt ushın eń jaman hol bolıp tabıladı. Sonıń ushın retlew 
sistemaları teksheli qozǵalańlanıw ushın mas esaplanadi. 
Ob'ekt degi keshigiw qarsılıqlar bar ekenligi hám sistemanıń inersionligi 
menen anıqlama bernedi. Sap (yaki transport ) hám aralıq (sıyımlılıqli) keshigiwlar 
bar.
Qozǵalańlaytuǵın yaki basqarıwshı tásir kórsetilgen momentten baslap 
retleniwshi shama ob'ekt shıǵisida ózgera baslaǵan waqıtge shekem ótken waqıt sap 
keshigiw dep ataladı. Bul waqıt zat yaki energiya aǵımınıń háreket tezligi hám 
qozǵalańlaytuǵın tásir kórsetilgen noqat menen retleniwshi shamanıń házirgi 
ma`nisi ólshenerlik noqat arasindagi aralıqtan anıqlanadı. Sap keshigiw sırtqı 
tásirdıń forması hám muǵdarına tásir etpey, tek ob'ekt shıǵisidagi reaksiyanı waqıt 
dawamında jıljıtadı. Eger kirisiw tásiri sinusoidal xarakterge iye bolsa, ob'ektte sap 
keshigiw bar ekenligi shıǵis signalınıń faza boyınsha keshigiwga alıp keledi. 
30.1 
Eger ob'ekt degi zat yaki energiya háreketiniń tezligin sheksiz shamakacha 
jetkiziw múmkin bolsa, sap keshigiwni nolǵa teńlestiriw múmkin bo'lar edi. Sap 
keshigiwni minimumǵa jetkiziw ushın datchik bayqaǵısh elementin hám atqarıw 
etiwshi mexanizmdiń rostlovchi organın bir-birine hám de rostlovchi ob'ektke 
múmkin shekem jaqın jaylastırıw kerek. 
Aralıq keshigiw retleniwshi ob'ektte gidravlik hám ıssılıq qarsılıqları menen 
ajıratılǵan bir yaki bir neshe óz-ara baylanısqan sıyımlılıqlardıń bar ekenligi menen 

---

anıqlama bernedi. Bul qarsılıqlar ob'ektte zat yaki energiya háreketine tosqınlıq etip, 
tarqalıw qıysıq sızıǵınıń transformaciyasına sebep boladı. Aralıq keshigiwni 
ob'ektiń tarqalıw qıysıq sızıǵında grafik túrde retleniwshi shamanıń ózgeriwi 
baslanǵan momentten tarqalıw iymek sızig'iga ótkerilgen urınbanıń absissa o'qi 
menen kesilisken noqatsige shekem ótken waqıt dáwiri menen anıqlaw múmkin. 
Aralıq keshigiw ótiw procesiniń ásirese dáslepki dáwirinde ob'ekt tarqalıwınıń 
ma`nisi qansha úlken bolsa, qozǵalańlaytuǵın tásir nátiyjesinde retleniwshi 
shamanıń ózgeriwi sonsha tómen boladı. Sonday etip, kisi ózgeriwli ótiw processleri 
aralıq keshigiw avtomatikalıq retlew wazıypaların jeńillewtiradi. 
Aralıq keshigiw ob'ekt degi sıyımlılıqlar sanı hám aralıq qarsılıqlar muǵdarı 
menen anıqlanadı. Aralıq qarsılıqlardıń waqıt boyınsha ózgeriwi aralıq keshigiw 
muǵdarınıń artıwına alıp keledi. Retleniwshi ob'ektiń tolıq keshigiw waqıti 𝝉 Sap 
keshigiw waqıti 
𝝉 
m 
menen aralıq keshigiw waqıti 
𝝉 
n
dıń jıyındısınan ibarat:
𝝉 = 𝝉
𝒎
+ 𝝉
𝒏
30.2 
Keshigiw retlew procesiniń sapasına jaman tásir etip, processnıń turaqlılıq 
koefficiyentin azaytadı. Tolıq keshigiw waqıti qansha kóp bolsa, ob'ekt jumısın 
retlew sonsha qıyınlasadı. Geyde keshigiwning hádden tıs úlkenligi ob'ekt degi 
retlewni qıyınlastıradı. Sonıń ushın tolıq keshigiw muǵdarın ılajı bolǵanınsha 
kemeytiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. 
Qadaǵalaw sorawları : 
1. Islep shıǵarishda “yuk” degenimiz ne? 
2. Retleniwshi ob'ekt yukining ózgeriwi haqqında nelerdı bilesiz? 
3. Retlew ob'ektleri haqqında aytıp beriń. 
4. Ob'ektlardıń ózgeshelikleri haqqında aytıp beriń. 
5. Ob'ektiń óz-ózinen tug'rilanish ózgesheligi haqqında aytıp beriń. 
6. Bir sıyımlılıqli hám kóp sıyımlılıqli ob'ektler haqqında aytıp beriń. 
7. Algoritm degenimiz ne?