9-lekciya Tema: Avtomatlastırıw ob'ektleri haqqındaǵı túsinikler Reje

Ob'ektiń óz-ózinen tug'rilanish ózgesheligi. Ob'ektiń qozǵalańlanıw payda 
bolǵanınan keyin adam yaki avtomat retlegish járdemisiz taǵı teń salmaqlılıq 
jaǵdayına qaytıw ózgesheligi óz-ózinen tuwrilanish dep ataladı. Óz-ózinen 
tuwrilanishtiń sanlı ma`nisi óz-ózinen tug'rilanish dárejesi hám tarqalıw tezligi 
arqalı bahalanadi. 
Óz-ózinen tug'rilanish dárejesi 
𝝆 Qozǵalańlaytuǵın tásirdıń sol tásir nátiyjesinde 
júz bolatuǵın retleniwshi shamanıń shetke shıǵisiga bolǵan qatnasına teń:
𝝆 =
𝒅(𝒈
𝟏
−𝒈
𝟐
)
𝒅∆𝜶
=
𝒅∆𝒈
𝒅∆𝜶
29.4 
Bunda g 1 - ob'ekt degi zat yaki energiyanıń salıstırmalı qosılıwı ; g 
2
- ob'ekt degi 
zat yaki energiyanıń salıstırmalı sarpı ; ∆g - retleniwshi ob'ekt degi ko'rilayotgan 
waqıt dawamında zat yaki energiyanıń qosılıwı hám sarpınıń salıstırmalı ayırması ; 
∆𝜶 - Retleniwshi ob'ektiń salıstırmalı shetke shıǵisi; 𝝆- Óz-ózinen tuwrilanish 
dárejesi - ólshemsiz muǵdar.
Sızıqlı ob'ektler ushın 
𝝆 =const. Óz-ózinen tuwrilanish koefficiyenti kirisiw 
signalınıń ko'rilayotgan ótiw kanalı boyınsha ob'ektiń kúsheyiw koefficiyentine teris 
shama bolıp tabıladı. Sonıń ushın 
𝝆 Qansha úlken bolsa, retleniwshi ob'ektiń bir 
muǵdarlı qozǵalańlaytuǵın tásir kúshindegi qaldıqlı shetke shıǵisi sonsha kisi 
boladı.
Óz-ózinen tuwrilanish qábiletine iye bolmaǵan (
𝝆 =0) Ob'ektler neytral yaki 
ástetik dep ataladı. Qozǵalańlaytuǵın tásir bolmasa, bunday ob'ektler retleniwshi 
shamanıń qálegen ma`nisinde teń salmaqlılıq jaǵdayda boladı.

---

Eger teń salmaqlılıq jaǵdayı buzilsa, retleniwshi shamanıń ózgeris tezligi 
qozǵalańlaw úlkenligine tuwri proporsional boladı. Óz-ózinen tuwrilanish jaǵdayı 
bolmaǵan ob'ektlerde retlew procesi qıyınlasadı. Óz-ózinen tuwrilanish retleniwshi 
ob'ektiń kiriwinde de shıǵisida da ámeldegi bóliwi kerek. Nollıq ma`nisinen tısqarı, 
ol oń yaki keri bóliwi múmkin. Óz-ózinen tuwrilanish belgili (
𝝆 =0) Bahaǵa iye 
bolǵan ob'ektler zat yaki energiyanıń beriliwi hám tutınıwı ortasındaǵı teńlikti qayta 
tiklew qábiletine iye. Bunday ob'ektler turaqlı yaki statikalıq dep ataladı. Eger óz-
ózinen tuwrilanish dárejesi 
𝝆 = ∞ Bolsa, ob'ekt ideal óz-ózinen tuwrilanishga iye 
boladı. Bul sonday eken, ob'ekt óziniń teń salmaqlılıq jaǵdayı hám retleniwshi 
úlkenliginiń ózgermeytuǵın ma`nisin hár qanday qozǵalańlaytuǵın tásirinler 
ma`nisinde da saqlap qaladı. Óz-ózinen tuwrileniwi (
𝝆 <0) Bolmaǵan ob'ektlardıń 
statsionar rejimi teń salmaqlılıq jaǵdayı buzılǵanda qayta tiklenmeydi. Bunday 
ob'ektler noturg'un dep ataladı. Ishki energiya deregine iye bolǵan ápiwayı ob'ektler 
ádetde turaqlı boladı. Bunday dárekleri bolǵan fizikaviy sistemalar (mısalı, 
sistemada ótip atırǵan process ekzotermik reaksiya menen birge ketiwi múmkin) 
noturg'un bóliwi múmkin. Bul sıyaqlı ob'ektlardı retlew qıyınlasadı, ayırım 
jaǵdaylarda bolsa olardı avtomatlastırıw múmkinshiligi ulıwma bolmaydı. 3-
súwretda statikalıq, ástetik, noturg'un ob'ektler hám ideal óz-ózinen tuwrilanishli 
ob'ektiń tarqalıw qıysıq sızıqları keltirilgen. Sonı da sonı da aytıw kerek, óz-ózinen 
tuwrilanishli ob'ektler ushın avtomat retlegishtiń hájeti joq. Lekin, ideal óz-ózinen 
tuwrilanish qábiletine iye bolǵan tiykarǵı shamalı ob'ektte texnologiyalıq processni 
retlew talaplarına tuwri keletuǵın járdemshi shamanı tańlaw kerek. Mısalı, bir 
quramlı suyıqlıqtıń turaqlı basımda qaynaw procesin retlew kerek. Apparatıń zattı 
qaynatıw ushın jetkilikli bolǵan ıssılıǵı hár qanday temperaturası turaqlı bolǵanı 
ushın tiykarǵı shama esaplangan qaynaw temperaturasınıń retlegishidan 
paydalanmaslikka tuwri keledi. Bir quramlı suyıqlıqtıń qaynaw intensivligin 
basqarıw ushın yordachi retleniwshi shama retinde (eger apparatıń gidravlik 
qarsılıgınan ótetuǵın puw tezliginiń ózgeriwi nátiyjesinde basım derlik ózgerse) 
bug'lanuvchi suyıqlıqtıń puw basımı (eger suyıqlıq puwlanıw tezliginiń turaqlı kerek 
bolsa ), ıssılıq tasıwshınıń apparatqa uzatıw temperaturası hám tezligi yaki 
(ózgeriwshi yukli puwlandırǵıshdıń jumısın támiyinlew kerek bolsa ) ıssılıq 
tasıwshınıń uzatıw tezligi hám qayta islenip atırǵan suyıqlıq ortasındaǵı 
munasábetleri saylanadı. Túrli ob'ektler ushın óz-ózinen tuwrilanish procesiniń ótiw 
waqıti túrlishe boladı. 

---

2- súwret. Retlew ob'ektleriniń juwırıw iymek sızıqları : 1- noturg'un ob'ekt;
2- neytral ob'ekt; 3- turaqlı ob'ekt 4- ideal, óz-ózinen tuwrilanadigan ob'ekt;
∆𝜶 - Retleniwshi muǵdardıń salıstırmalı shetke shıǵisi 
Bul waqıt retleniwshi shama ózgeris tezliginiń qozǵalańlaytuǵın tásiri ma`nisine 
bolǵan qatnasınan ibarat tarqalıw tezligi arqalı tariyplanadi. Tarqalıw tezligin geyde 
retleniwshi ob'ektiń bayqaǵıshlıǵı dep ataladı.
Bul kórsetkishtiń fizikaviy mánisi sonda, ol tarqalıw waqıtiga teris bahalı shama 
bolıp tabıladı. Tarqalıw waqıti dep, shıǵis úlkenliginiń zat yaki energiyanıń kiriwi 
hám shıǵisi ortasındaǵı maksimal nobalanslik jaǵdayı daǵı noldan óziniń nominal 
ma`nisine yetguncha ózgeris waqıtiga aytıladı. Teoriyalıq tárepten sheksizlikke teń 
tarqalıw tezligi kirisiw úlkenliginiń ózgeris waqıtidan shıǵis úlkenliginiń ózgeriwi 
bir onda júz bóliwini ańlatadı.