9-lekciya Tema: Avtomatlastırıw ob'ektleri haqqındaǵı túsinikler Reje

Bir sıyımlılıqli hám kóp sıyımlılıqli ob'ektler 
Berilgen waqıtda ob'ekt ishindegi zat yaki energiyanıń muǵdarı sıyımlılıq dep 
ataladı. Sonday eken, sıyımlılıq ob'ektiń yaki energiyanıń jıynaw qábileti bolıp onıń 
inersionligini ańlatpalaydi. Sıyımlılıq qansha úlken bolsa, ob'ektke kórsetilgen tásir 
nátiyjesinde retleniwshi shamanıń ózgeriwi sonsha tómen boladı. 
Sıyımlılıqlari úlken bolǵan ob'ektler sıyımlılıqlari kisi bolǵan ob'ektlerge 
salıstırǵanda turaqlılaw bolıp tabıladı. Retleniwshi shamanıń ma`nisi ózgeriwi 
menen ob'ekt sıyımlılıqi ózgeredi. Ob'ekt sıyımlılıqining retleniwshi shamaka 
kórsetken tásirin bahalash ushın sıyımlılıq koefficiyenti túsinigi isletiledi. Sıyımlılıq 
koefficiyenti retleniwshi shamanı bir ólshem birligine ózgertiw ushın ob'ektke 
qansha zat yaki energiya kirgiziw yaki odan uzoqlashtirish kerekligini kórsetedi. 
Ulıwma, retlew procesi zat yaki energiyanı ob'ektke jaqınlasıwı hám odan 
alıslasıwına tásir kórsetiw jolı menen retleniwshi shamanı belgili bir júzede ustap 
turıwdan ibarat. Retleniwshi ob'ektke kelgen zat yaki energiya muǵdarı ∆Q ni ob'ekt 

---

sırtqı rejiminiń sanlı parametri dep ataladı. Onıń ma`nisi zat hám energiyanıń 
jaqınlasıw Q ya hám alıslaw Q ol bahalarınıń ayırmasına teń: 
∆𝑸 = 𝑸 
𝒚𝒂
− 𝑸
𝒖
29.5 
Retleniwshi ob'ektiń ishki rejimi sapasın tariyplovchi kórsetkish ádetde 
retleniwshi shama 
𝝋 dan ibarat. Ob'ektiń teń salmaqlılıq jaǵdayında Q
ya
=Q
u
bolıp 
𝝋 Sapa kórsetkishi waqıt dawamında ózgermeytuǵın qaladı. Eger teń salmaqlılıq 
buzilsa
(𝑸
𝒚𝒂
≠ 𝑸
𝒖
), 𝝋 Kórsetkish, retleniwshi ob'ekt qásiyetlerine muwapıq, 
waqıt boyınsha ózgeredi. Ob'ektiń sıyımlılıqi onıń teń salmaqlılıqta bolmaǵan 
jaǵdayında (𝑸
𝒚𝒂
≠ 𝑸
𝒖
), Retleniwshi úlkenliginiń waqıt boyınsha ózgeris tezligin 
tariyplaydi. 
Bul baylanısıwtiń ulıwma kórinisi tómendegi funksiya arqalı ańlatpalanadi: 
𝒅𝝋
𝒅𝒕
= 𝒇(∆𝑸)
29.6 
Qısqa waqıt aralıqları ushın ámelda bul funksiyanı sızıqlı dep esaplaw múmkin: 
𝒅𝒌
𝒅𝒕
=
∆𝑸
𝒄
29.7 
Bunda s - sıyımlılıq koefficiyenti.
Sıyımlılıq koefficiyentine teris shama ob'ektiń qozǵalańlaytuǵın tásirinlerge 
bolǵan bayqaǵıshlıǵın ańlatpalaydi. Ob'ektiń retleniwshi kórsetkishi boyınsha 
sıyımlılıq retleniwshi shama ma`nisi hám sıyımlılıq koefficiyentleriniń 
kóbeymesine teń.
𝑺 = 𝝋𝒔 
29.8
Sonday etip, sıyımlılıq ólshemi zat yaki energiyanıń ob'ektke keltirilgen hám 
ob'ekt shıǵisining ózgeriwine sarplanǵan muǵdarınan ibarat. 
Ob'ektke qandayda bir muǵdarda zat yaki energiya keltiriwde belgili 
qarsılıqlardan ótiw kerek (qizitishda ob'ektke berilgen ıssılıq aǵımı termik qarsılıqqa 
ushraydı : apparatqa suyıqlıq keltirilgen aǵıs gidravlik qarsılıqqa ushraydı ). Qarsılıq 
ólshemi potensiallar ayırmashılıǵınıń bir ólshem birligine teń bolǵandaǵı zat yaki 
energiyanıń ob'ektke keltirilgen muǵdarınan ibarat. Ob'ektiń inersionligi onıń 
sıyımlılıqi hám qarsılıgına baylanıslı. Sıyımlılıq hám qarsılıq qansha úlken bolsa, 
ob'ektiń inersionligi sonsha úlken boladı. Inersionlik ólshemi shıǵis úlkenliginiń 
turaqlı tezlik menen ózgerip, óziniń turaqlılasqan jaǵdayına yetguncha ketken 
waqıtini kórsetiwshi waqıt turaqlısi bolıp tabıladı.

---

 Bir hám kóp sıyımlılıqli retleniwshi ob'ektler bar. Bir sıyımlılıqli ob'ekt bir 
sıyımlılıq hám bir qarsılıqtan ibarat. Bunday ob'ektlerde materiallıq yaki 
energetikalıq balanstıń aynıwı bir waqıtda retleniwshi ob'ektiń hár bir noqatsidagi 
retleniwshi shamanıń baslanǵısh ózgeriwine alıp keledi. Kóp sıyımlılıqli ob'ektlerde 
ótiw qarsılıqları menen bólingen eki yaki odan kóbirek sıyımlılıq bar.
Bir sıyımlılıqli ob'ektler - júzeni rostlovchi apparatlar, yaǵnıy basım yaki 
sarptı saqlap turatuǵın truba. Sanaatda kóp sıyımlılıqli ob'ektler bir sıyımlılıqli 
ob'ektlerden talay kóp isletiledi. Kóp sıyımlılıqli ob'ektlardıń teń salmaqlılıq 
jaǵdayında retleniwshi shamanıń ma`nisi túrli noqatlarda túrlishe boladı, teń 
salmaqlılıq jaǵdayı buzılǵanda bolsa ol túrli nızamlar boyınsha túrli waqıtlarda 
ózgeredi. Oqib kirisiw (uzatıw ) tárepinen sıyımlılıq hám sarp etiw (tutınıw ) 
tárepindegi sıyımlılıqlar bar.
Jaqınlasıw 
tárepineni 
sıyımlılıq 
retleniwshi 
shamaka 
atqarıwchi 
mexanizmdiń rostlovchi organı arqalı tásir kórsetiwshi zat yaki energiyanıń 
xarakteristikaları boyınsha anıqlanadı. Sarp etiw tárepindegi sıyımlılıq retleniwshi 
ortalıq xarakteristikaları arqalı anıqlanadı. Geyde sıyımlılıqsiz ob'ekt túsinigi 
ushraydı. Bunda júdá kisi sıyımlılıqli ob'ektler názerde tutıladı.