9-Mavzu: Antik va o‘rta asr yodgorliklari tadqiqotida O‘zbekiston arxeologiyasi yutuqlari. Reja: Antik va ilk o‘rta asr ёдгорликлари ўрганилиши тарихшунослиги

Кофирқалъанинг умумий майдони 16 гектар бўлиб, арк шаҳристон ва работ қисмларидан иборат. Ёдгорликда А.Э. Бердимуродов ва Г.И. Богомолов раҳбарлигида Ўзбекистон-Италия, Ўзбекистон-Япония ҳалқаро қўшма экспедицияси томонидан олиб борилганқазишмалар натижасида шаҳар топографияси, ривожланиш босқичларига оид янги маълумотлар қўлга киритилган. Жумладан, ёдгорликнинг аркида олиб борилган археологик тадқиқотлар натижасида учта қурилиш (VII-VIII асрнинг биринчи ярми; VIII асрнинг иккинчи ярми; IX аср) даврига бўлиб, унинг биринчи қурилиш даврига оид кенг очиқ майдонли ҳовли, жануб томонда ҳовлига кириш эшигининг ўрни, ҳовлининг тўрт томонидаги девор бўйлаб жойлашган супали айвон, шунингдек, аркнинг шимолий қисмида алоҳида қурилган баланд платформали-эстрадали айвоннинг устун ўрнилари, айвон бўйлаб жойлашган бошқарув (15-хона), яшаш (1-4, 17-хоналар) ва хўжалик уйлари (12, 25 хоналар) очилган. VII-VIII асрларга оид, деб эътироф этилган аркнинг биринчи қурилиш даврига оид қатламларидан Суғд ихшиди Тархун томонидан зарб қилинган тангаларнинг топилиши, 712 йилда Қутайба ибн Муслим бошчилигидаги араблар ҳужуми натижасида вайрон бўлганлиги борасида хулосага келиш имконини беради. Иккинчи қурилиш даврига келиб, биринчи қурилиш даври бинолари тупроқлар билан тўлдирилган ва улардан яшаш хоналари сифатида фойдаланилган. Ҳовлида тандир ва ўчоқлар қурилган.
Qashqadaryo vohasining o’rta asr poytaxt shahri hozirgi Qarshi shahridan 5 kilometr olislikda joylashgan va Naxshab (Nasaf arabcha shakli) deb atalgan. U XIII asrda CHingizxon tomonidan yondirilib, butunlay vayron etilgan. Biroq er bilan yakson etilgan bu shahar CHingizxonning nevarasi tomonidan biroz narida voha markazi sifatida Qarshi nomi bilan yangidan bunyod etilgan. Nasaf IX asrdan boshlab o’rta asrlarning gullab-yashnagan shahriga aylangan edi. U Sug’d zamini uchun arablar bilan uzoq davom etgan qonli janglar davrida mustahkam shahar qal`asi sifatida VII— VIII asrlardayoq yodga olib o’tilgan. Arxeologik izlanishlar bu manbalar haqligini to’la to’kis tasdiqladi. IV — V asrlarda vohaning suv taqsimoti xududida bunyod etilgan yirik va mustahkam bu qal`a VII —VIII asrlarga kelib voxaning poytaxt shahriga aylandi. To bungacha — VI —VIII asrlarga qadar Qarshi vohasida shaharlarning bo’lgan-bo’lmaganligi haqida mavjud yozma manbalarda biron-bir ma`lumot uchramaydi. Biroq sayyohlar, qadimshunoslar va tadqiqotchilar XIX asrdan boshlab Qarshi — Buxoro yo’lining boshida, Nasafdan 5 km shimolda joylashgan qadimiy ulkan shahar qoldiqlariga katta e`tibor bilan qarab keldilar. Uning tarixi yaqin-yaqinlargacha ma`lum emas edi. Atrofda yashovchi aholi xotirasida ham ba`zi bir g’ipa-shira afsonalardan bo’lak hech qanday ma`lumot saqlanib qolmagan, bu shahar shunchaki Erqo’rg’on deya atab kelingan. O’z miqyosi jihatidan qadimiy Baqtriyaning Balx va Mesopotamiyaning Suz shaharlaridan qolishmaydigan bu qadimiy shahar qoldiqlari dastlab A. I. Terepojkin, S. K. Kabanov va M. E. Masson kabi arxeologlar tomonidan o’rganilgan, biroq, bu erda jiddiyroq qazilmalar olib borilmagan va shu tariqa uning vujudga kelish davri noaniqligicha qolavergan. Biroq bu vayronalar Qarshi vohasining ilk eng qadimiy poytaxti shu erda bo’lganligidan darak berardi.
XX asrning 70-yillaridan boshlab O’zbekiston FA Arxeologiya institutining maxsus ekspeditsiyasi bu qadimiy shaharda aniq maqsadni ko’zda tutgan qazishma ishlarini boshlab yubordi. Erqo’rg’onning fan uchun o’ziga xos qimmati shunda ediki, VI asrdayoq tashlab ketilgan bu shahar xuddi arxeologik qo’riqxona kabi saqlanib qolgan, uning qoldiqlariga XX asrga qadar deyarli hech qanday ziyon etmagan edi.
Navtak dastlab kichik bir manzil sifatida qaror topadi va asta- sekinlik bilan rivojlana boradi. Bu jihatdan, O’rta Osiyo shaharlari qadimiyati uchun hos bo’lgan tasnifni esga solish lozimdir. Erqo’rg’on shahrining kengayib kattalashib borishini ayrim qadimshunos olimlar Kushonlar davriga bog’laydilar.
Navtak shahrining paydo bo’lishi tarixi bu joyda muntazam ilmiy- tekshirish ishlari o’tkazish jarayonida qo’lga kiritilgan moddiy ashyolarga, topilgan asori-atiqalarga asoslanib yozilgan. Masalan, M.N. Isomiddinov «Erqo’rg’on shaharchasidagi barchaa qazuv ishlari moddiy ashyolari ham dalolat etgan kabi, u eramizga qadar bo’lgan 6- 5 asrlarda qizg’in taraqqiyotni boshdan kechirdi. Bu davrda u sharqiy tarafdan qariyb 40 tanob maydonni to’rtburchak shaklidagi nomutonosib, egri devor bilan o’rab olingan» deb yozadi. Navtak- Erqo’rg’onda muttasil ilmiy- tekshiruv ishlari bilan band bo’lgan, bu joydagi ibodatxona, qasr va bo’lak bino qoldiqlaridan turli- asori- atiqalarni topgan va ularni tadqiq etgan olimlar M.N. Isomiddinov, R.N Sulaymonovlar o’zlarining hamkorlikda yozishgan « Erqo’rg’on» deb atalgan risolalarida bu kishilik maskanining tarixi haqida yanada qatiyroq fikrni aytdilar. Novtak tuprog’idan topilgan kulolchilik asori-atiqalari M.X Isomiddinov va R.X.Sulaymonovlar tomonidan qiyosiy o’rganilganligi ahamiyatga molik. O’rganilgan binolarning asosi keng olingan pishiq paxsalik sahndan iborat bo’lib, ilk davrlarga mansub devorlarning tagzamini qalinligi 9 metrga etadi. Yuqori qismi esa ingichka tortib, qiyalab tortilgan. Shunga ko’ra ibodatxona binosini qadimshunoslar piramida shaklda qurilgan bo’lib, uning ichki tomoni katta xona vazifasini o’tagan deb hisoblashadi. Ichki va tashqi mudofaa devorlari oralig’ida uncha baland bo’lmagan tepachalar ko’rinib turadi. S.K. Kabanov ularni kishilar yashagan uylar harobalari deb qaraydi. Tepachalarning balandligi 3-5 metr. Ularning janubiy etagidagi pasttak do’ngliklar kengaya boradi. Ularni soy ajratib turadi. Hozirgi paytda bu erdan yo’l o’tgan. Shu do’ngliklardan biri sinov tariqasida tekshirib ko’rilganda kul va ko’mir qoldiqlari topilgan. Topilmalar orasidan temirning erigan va qotishma qoldiqlari erigan tosh bo’lakchalari etiborni tortadi. Chunki, bulardan inson mehnati izi sezilib turadi.Ayniqsa naqshli tuvakchaning topilish katta ahamiyatga ega bo’ldi. Tuvakcha tubida erigan temir qoldig’i bor edi. Bu esa qadimiy Navtak ustalari temir eritish usulini bilganliklarini ko’rsatadi, miss eritilganligi ham ko’rinib turibdi. Erqo’rg’on majmuasidagi binolardan 13,20 raqam bilan belgilari tadqiq etilganda, ularda to’quvchilikda ishlatiladigan sopol langarlar anchagina ekanligi aniqlandi. Qazuv chog’ida 89 ta tanga topildi. 49 tasi miss tanga binolarining tag zaminidan va ko’cha yuzasidan topildi. Bu miss tangalarning bazi birlari demasa aksariyati eraning 5-7 asrlariga oid. S.K.Kabanov o’z vaqtida bu xil tangalarni Naxshab tangalari deb atagan edi. Tadqiqotchi, N.Yu.Nefedovning qayd etishicha Navtak yaqinida vujudga kelgan shaharcha binolari, eng avvalo, ibodatxona, shahar ichkarisidagi diniy maskanga har jihatdan o’xshatib qurilgan. Hatto, devorlarga chizilgan suratlar o’rtasida ham uyg’unlik mavjud. Bu suratlar orasida ayniqsa xoch shakli chizilgani hayrotomuzdir. eni 5 sm bo’lgan, qizil chiziq 13 sm bo’lgan qora chiziqni kesib o’tadi va xoch shaklini hosil qiladi. Novtak qo’rg’oni va qasrida olib borilgan qazuv ishlari ham shahar tarixi uchun muhim dalillarni oshkor etdi. Navtak qo’rg’oni ichki devorning shimoliy tarafi o’rtarog’ida joylashgan. Qalada ikki bor qayta qurilish yuz bergan. Qo’rg’onning shimoliy qismida binolar turkumi ochilib, ularning ikki qavatdan iborat ekanligi aniqlandi. Birinchi qavat binolar majmui bo’lsa, ikkinchi qavatda beshta xona bor. Navtak obidalari majmuasida qasr xarobalari alohida o’rin tutadi. Novtak qasri shaharning shimoliy tarafida, ichki devorga tutash qala devoriga yaqin joydir. Qasr binosini qazib, tadqiq etishda ko’pdan-ko’p sopol buyumlar, masalan, oshxona idishlari- kosa, lagan, tovoq, jom tagi, qadahlar qo’lga kiritildi. Sopol buyumlarga qarab hukm qilganda, butun qasr majmuasi eraning 3-5 asrlarida vujudga kelgan. Topilmalar orasida kuydirib tayyorlangan haykalchalar, hayvonlar, qushlar, tuyalar, qo’ylar, itlar, burgutlar, shakli shamoyilidan qolgan bo’lakchalar muhim ahamiyatga ega. V-VI asrlarda Qashqadaryo ko’chmanchi qabilalar tarqalgan o’lka bo’lib, oldin eftalitlar davlatining, keyinroq esa Turk xoqonligining tarkibiga kiradi. VI-VII asrlarda viloyat markazini qadimgi Kesh shahri bilan bog’lovchi fikrlar bor. Arab muallifi YOqubiyning ma`lumot berishicha, Kesh ma`lum bir muddat butun So’g’dning poytaxtiga aylanadi. Kesh shahri VII asrda yuksak darajada rivojlanib, Xitoy bilan siyosiy-iqtisodiy va madaniy aloqalarni kuchaytiradi. Buyuk Ipak yo’li orqali Kesh savdogarlari Uzoq SHarq shaharlarigacha etib borganlar. Kesh o’z tanga pulini zarb qilgan. Qashqadaryo quyi oqimida joylashgan Nahshab ham ma`lum davrda unga qaram holatga tushib qoladi. 672 yilda Turk xoqonligi inqirozga yuz tutganidan keyin Samaraqandning yuksalashi sodir bo’lib, Kesh Samarqand hukmdorlari –ixshidlarning o’zi ustidan hokimiyatini tan oladi.
Qadimgi Naxshab Qal`ai Zaxoki Maron ko’hna shahar xarobalari bilan solishtiriladi. Shaharning o’zi miloddan avvalgi II-I asrlarda shakllanganligi qazishmalar natijasida aniqlandi. VII-IX asrlarda Kesh va Naxshab Qashqadaryo vohasining asosiy shaharlari bo’lib qolgan edi. Ularning har birida ark, mustahkamlangan ichki shahar (madina, shahriston) va shahar atrofii - rabod mavjud bo’lgan. Muqanna qo’zg’olonini bostirishda ayniqsa Kesh qattiq zararlandi va, X asr arab mualliflarining shahodat berishicha, keshning shahriston va ko’handizi ushbu davrda tashlandiq holga kelib qolgan. Keshda olib borilgan qazishmalarshundan dalolat beradiki, IX asrda shahar tashlandiq holga keladi.
Ilk o’rta asrlar davrida Qashqadaryo vohasida Kesh va Naxshabdan tashqari yirik shahar markazlari mavjud bo’lmaganligi taxmin qilinadi. Lekin, X-XI asrlarga kelib bu erda maydoni 10 gektar va undan ortiq bo’lgan shaharlar soni oshishi jarayoni kuzatiladi.
Жиззахвоҳасиархеологикёдгорликлари. Жиззахвоҳаситарихий, маданийёдгорликлартадқиқотиборасидаистиқболлиўлкаҳисобланади. МазкурҳудудниархеологикжиҳатданўрганилишиишлариЎзРФАархеологияинститутиилмийходимларитомониданмунтазамравишдаамалгаоширилибкелинмоқда.Хусусан, А.Э.Бердимурадов, А.А.Грицина, М. ПардаевС.Суюнов, Ф.