9-Mavzu: Insonfalsafasi(Falsafiyantropologiya) Mavzu rejasi

Falsafiyantropologiyafaniningmohiyati. Inson haqidagi bilimlarni birlashtirish 
lozimligi xususida Shelerdan oldinroq ham so‘z yuritilgan edi. XIX asr o‘rtalariga 
kelib inson o‘ta murakkab struktura ekanligi, uni faqat falsafa yoki boshqa biron-
bir muayyan fan metodlari bilan to‘la anglab etish mumkin emasligi, ya’ni inson 
jamuljam holda aniq bilim predmeti bo‘la olmasligi aniq-ravshan bo‘lib qoldi. 
Shuningdek, ayrim tabiiy fanlar, har biri o‘z sohasida, vaqt o‘tishi bilan umumiyroq 
xulosalarga kelishni talab etuvchi salmoqli material to‘pladi.
BundayumumlashtirishgaehtiyojDarvinningevolyusionnazariyasipaydobo‘lishibilan
ayniqsabo‘rtibko‘rinaboshladi. 
Bunazariyainsongaoidtabiiy-
ilmiytadqiqotlargakuchliturtkiberdi, 
shuningdekmaterialistikfalsafiykonsepsiyalarrivojlanishiuchunqo‘shimchaasosbo‘li
bxizmatqildi.
Mazkuryondashuvtarafdorlariinsonko‘po‘lchovlivamuttasilo‘zgaruvchimavjudotek
anligidankelibchiqadi. 
Garchiuningmuhimxususiyatlarimingyillarmobaynidao‘zgarishsizqolayotganbo‘lsa-
da, 
ularinsonningmohiyatinito‘lanamoyonetmaydi. 
Buyondashuvtarafdorlariinsono‘zoldigayangivayangijumboqlarqo‘yayotgan, 
tashqidunyoni, 
o‘ziningundagio‘rninianiqlashgaharakatqilayotgan, 
atrofmuhitnio‘rganishorqaliunio‘zixtiyorigako‘rao‘zgartiradiganfaolasossifatidaam
alqiladiganmikrokosmhisoblanishigahame’tiborniqaratmoqdalar. 
Boshqachaaytganda, 
insonbunyodkorvaaynivaqtdamadaniyatmahsuli, 
o‘ziniqolganjonlidunyodanfarqlashimkoniniberuvchima’naviyatmanbaidir.
Falsafiyantropologiyatarafdorlariinsonningmazkurtalqinidankelibchiqib, 
bufanizchililmiyqarashlarniilgarisurishgada’vogarbo‘laolmasliginivaayrimfanlar: 
psixologiya, 
sotsiologiya, 
biologiyavaboshqaijtimoiyfanlarningturliyondashuvlarivaxulosalarinisintezlovchiin
sonhaqidagibilimlartiziminiyaratishgaqaratilishilozimliginiqaydetmoqdalar. 

---

Ularningfikricha, 
bufano‘zpredmetisifatidainsonborlig‘inibelgilaydi, 
uningmohiyatinivao‘zigaxosxususiyatlarinitahliletib, shutariqainsonningo‘ziniham, 
uniqurshagandunyonihamfalsafanuqtainazaridananglabetishgaharakatqiladi. 
«Antropologiyayokianiqroqaytganda 
– 
antropologikongnafaqatontologiyavakosmologiyaga, 
balkignoseologiyavabilishfalsafasiga, 
harqandayfalsafavaharqandaybilishgazaminyaratadi»
1
.
XXasrning 
60-70-
yillaridafalsafiyantropologiyashundaybirg‘oyaviyharakatgaaylandiki, 
uningdoirasidaolimlarinsonninghozirgiholatininazariyjihatdananglabetishvatalqinq
ilish, 
uningtabiatiganisbatanyangichayondashuvniilgarisurishgaharakatqildilar. 
Budavrdayuzberganfan-
texnikataraqqiyotivainsonningo‘zilmiyvaamaliyfaoliyatinatijalariuchunjavobgarlikt
uyg‘usiningkuchayishifalsafiyantropologiyaningrivojlanishigaqo‘shimchaturtkiberd
i. 
Shundayqilib, 
uendiinsonhaqidagibilimlarningumumiyroqmajmui 
– 
umumiyantropologiyaningtarkibiyqismigaaylandi. 
Bufanturli-tumanta’limotlar, 
konsepsiyalarvayo‘nalishlarnio‘zichigaoladiki, 
ularningorasidafalsafiyyo‘nalishdantashqaribiologik, teologik (diniy), sotsiologik, 
psixologik, 
madaniy 
(etnografik), 
strukturalistik, 
pedagogikvaboshqayo‘nalishlarniqaydetishmumkin.
Ularningharbiri, 
falsafiyyo‘nalishdanfarqlio‘laroq, 
insonningmuayyanbirtomoniniyoritadi. Masalan, biologikantropologiyaanatomiya, 
fiziologiya, 
irqhaqidagita’limotvashukabilargatayanib, 
insonningqolganbarchatirikmavjudotlardanfarqiniuningjismoniytuzilishinuqtainaz
aridananiqlaydi. Teologik antropologiya inson haqidagi tegishli tasavvurlarni uni 
Xudo yaratgani nuqtai nazaridan shakllantiradi. Falsafiy antropologiya esa 
1
Бердяев Н.А. Смысл творчества. – М:, 1989. – С.293. 

---

butunlay boshqa vazifani hal qiladi – u vaziyatga yaxlit yondashadi va fanlararo 
xususiyatga ega bo‘lgan xulosalar chiqaradi.
Falsafiy bilimning tarkibiy qismi sifatida falsafiy antropologiya ijtimoiy falsafa, 
axloq, sotsiologiya va psixologiya bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ular bilan birgalikda 
inson haqidagi fanlar majmuini tashkil etadi.