9-mavzu: Sharq Uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi. Sharq Uyg’onish davrida ta’limiy-axloqiy fikrlar rivoji. Reja

 
3- masala. Abu Rayhon Beruniy (973-1050) va Abu Ali Ibn Sinoning (980-
1027) pedagogik qarashlari 
Beruniy yashagan davrda O’rta Osiyo xalqlarining iqtisodiy va ma’naviy 
hayotida yirik voqealar sodir bo’layotgan bir davrda yashadi. 
U Xorazmning qadimgi Kot (keyin Shobboz hozirgi Beruniy) shahrida tutiladi. 
Otadan yosh qoladi, uni astronom va matematik Abu Nasr ibn Iroq yoshligidan o’z 
tarbiyasiga oladi. Tezda o’zidan oldin o’tgan buyuk olimlarning merosini o’rganadi. 
Taxt uchun kurashlar chog’ida Beruniy sargardonchilikda kun kechiradi. 
Ustozi ibn Iroqning yozishicha, Beruniy 21 yoshida astronomik asboblar 
yasagan, quyosh va oy tutilishi ustida kuzatishlar olib borgan. U 22 yoshida fan 
tarixida birinchi bo’lib er globusini yasagan. Bu haqida o’zi shunday deydi: «Men 
joy va shaharlar nomini ular orasidagi masofalarni shu joylarni kezgan va ko’rgan 
kishilar og’zidan eshitganlarimga asoslangan holda aniqlay boshladim. Dastlab turli 
kishilar ma’lumotini bir-biriga taqqoslab, qaysi biri ishonchli ekanini aniqladim, 
uzoqlik va kenglikni aniqlash uchun diametri 10 gazli (5 m) yarim kurra mujassami 
«globus» yasadim. 
995 yilda Urganch hokimi Ma’mun I Xorazmni ikkala qismini birlashtiradi». 
980 yilda 1004 yillar Jurjon shoxi Qobus ibn Vashmagur saroyida yashaydi. Bu erda: 
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli mashhur asarini yozadi. Akademik 
I.Yu. Krachkovskiy bu asarni «XI asr O’rta Osiyo fani uchun porloq bir davr 
boshlandi. Xuddi 1000 yilda juda yosh bo’lgan Beruniy o’zining «Yodgorliklar» 

---

kitobini yozib tamomladiki, hozirgi Yaqin Sharq adabiyotida bunga teng keladigan 
asar topilmaydi»-deb baho beradi. 
1005 yili Beruniy Xorazmshoh Abul-Abbos Ma’mun II tomonidan Urganchga 
keltiriladi va unga ilmiy ishlarga keng imkoniyat yaratiladi. Beruniy mashhur 
olimlarni to’plab fanning ko’p sohalari bo’yicha ilmiy ishlarni olib boradi. U 152 
kitob va ilmiy risolalardan iborat ilmiy meros qoldirgan. Beruniyning «Qadimgi 
xalqlardan 
qolgan 
yodgorliklar», 
«Hindiston», 
«Geodeziya», 
«Ma’danshunosnoma», «Munaj-jimlik» kabi asarlari bir necha tillarga tarjima 
qilingan. U ham adabiyotchi, tilshunos sifatida ham mashhurdir. Beruniy ta’lim-
tarbiya haqida qimmatli fikrlarni ilgari suradi. U avvalo ilmni kishi hayotidagi tutgan 
o’rnini alohida baholaydi. «Men g’avvosu, ilm bo’ldi ummonim» deb o’zi haqida 
gapiradi. «Donolarga ma’lumki, oltin kumush ketadi, lekin ilm abadiydir»-deb 
yozadi. 
U bilim olish haqida: «Bilim qaytarish va takrorlash mevasidir»... «Ilmlar 
ko’pdir, ular zamon o’tishi, iqboli rivoj tufayli turli fikr va xotiralar qo’shilishi ila 
ko’payadi»-degan mulohazalar bayon etgan. Beruniy mamlakatning obodonchiligi 
ilm-fanning gullashiga bog’liq, odamning baxti esa uning bilim va ma’rifatida deb 
ta’kidlaydi. «Inson hayotida zarurat, ehtiyojlar, ularni ilmlarga bo’lgan talablarni 
keltirib chiqaradi. Bu ehtiyojlarga ko’ra ilmlarni har xil tarmoqlarga bo’linadi». 
«Asosi bo’lmagan fandan voz kechsa ham bo’ladi» deb ilmiy tadqiqotning 
mohiyatini tahlil qiladi. 
Beruniy insoniy fazilatlarida axloq, odobning o’rnini atroflicha tahlil qiladi. 
«Hakim va olimlar axloqidan ta’lim olish yaxshi xulqni turg’izadi, yomon xulqni 
o’ldiradi». «Rostgo’ylik shirinligini totmagan yoki shirinligini totishni istamaydigan 
kishi uni sevmaydi»-deb yozadi. Ilmiy ishning, bilim olishning oliyjanoblik asosida 
bo’lish, xudbinlikdan uzoq bo’lishni quyidagicha izohlaydi: «Ilmlarning foydasi 
ochko’zlik bilan oltin kumush to’plash uchun bo’lmay, balki u orqali inson uchun 
zarur bo’lgan narsalarga ega bo’lishdir». 
To’g’ri so’zlikni ulug’lab: «Agar so’z to’g’ri va ta’sirlik bo’lsa, qamchi va qilich 
darkor emas»-deb yozadi. 
Uning 1000 yillik yubileyini o’tkazish munosabati bilan tashkil etilgan 
simpozium Beruniy ilmini jahon tarixida tutgan o’rnini ko’rsatdi. Akademik I.Yu. 
Krachkovskiy ta’kidlaganidek, Beruniy qiziqqan sohalarni sanab chiqishdan ko’ra 
qiziqmagan sohalarini sanab chiqish osonroq. S.P. Tolstov Beruniy ilmiy 
merosining ahamiyati haqida «Xorazmiy asarlarining Sharq va keyinroq esa Evropa 
riyoziy (matematika) ilmiga asos solganligi haqiqatga muholif bo’lmaganidek. 
Beruniyning qudratli ta’siri keyingi asrlarda ko’pdan-ko’p Sharq mamlakatlarida 
ilmning rivojlanishiga o’z ta’sirini qoldiradi». 
Abu Ali ibn Sino (980, 8-1037-18,6) jahon madaniyatiga katta hissa qo’shgan 
mashhur entsiklopedist olim, tabiatshunos, faylasuf, astronom, matematik, 
muzikashunos, huquqshunos, axloqshunos, fiolog, yozuvchi va shoir, O’rta Osiyo 
xalqlari madaniyatini, O’rta asr sharoitida dunyo madaniyatining oldingi qatoriga 
olib chiqqan buyuk mutafakkirlardan biri Evropa Avetsena nomi bilan mashhur. 
U 980 yil avgustda Buxoroning Afshona qishlog’ida tug’ilib, asosiy bilimni 
Buxoroda oladi. Juda ziyrak, o’tkir qobiliyati bilan ajralib turadi. U yosh bo’lishiga 

---

qaramay, falsafa, tabiat ilmini tezda o’rganadi. U yoshligidan tabib, hakim bo’lib 
tanildi. 999 yil qaroxoniylar Buxoroni egallaganidan keyin 1000 yilda Buxorodan 
chiqib ketdi. Xorazmda ko’p olimlarni birlashtirgan «akademiya» ga bordi. Beruniy 
bilan hamkorlikda ishladi. Bu davr uning ilmiy kamolotiga yanada ta’sir ko’rsatdi. 
1019-21 yillarda Hamodonda vazir lavozimida ishlaydi. 280 dan ortiq ilmiy asar 
yozgan, bizgacha faqat 160 ga yaqin asari etib kelgan. Ayniqsa, «Kitob ul-insof», 
«Donishnoma» asarlari dunyoga mashhurdir. XVII asrga qadar Evropa 
mamlakatlarida meditsinaning asosiy qo’llanmasi bo’lib xizmat qilgan 5 kitobdan 
iborat «Qonun» asarini alohida ko’rsatish mumkin. Ibn Sino meditsinani turli 
sohalarini boyitdi, turli kasalliklarning sababini aniqladi, yangi dori-darmonlar 
topdi.
Ibn Sino tilshunoslik, poeziya nazariyasi, muzikashunoslik va boshqalar bilan 
ham shu-ullanadi. «Arab tili», «SHe’r to’g’risida kitob», «Muzika haqida risola» 
kabi asarlar yaratdi. 
Ibn Sinoga qarshi xuruj va ig’volar uning hayot ekanligidayoq boshlangan edi. 
U hasrat qilib shunday yozadi: