9-mavzu: zamonaviy dasturlash texnologiyalari. Obyektga yo’naltilrilgan dasturlash tillari. C++ Dasturlash tilining asosiy konstruktsiyalari va tizimda qo’llash xususiyatlari. Reja

С ++ da chiziqli jarayonlarni dasturlash 
Programmistlar doim programma ishlashi jarayonida xotiradan kamroq joy talab qilishligi 
haqida bosh qotirishadi. Bu muammolar programmadagi o’zgaruvchilar sonini kamaytirish, yoki 
o’zgaruvchilar saqlanadigan yacheyka hajmini kamaytirish orqali erishiladi.
Biz butun va haqiqiy sonlarni e’lon qilishni bilamiz. Bulardan tashqari C++ da butun va 
haqiqiy sonlarni e’lon qilish uchun bir nechta toifalar mavjud. Ular bir - biridan kompyuter 
xotirasida qancha hajm egallashi va qabul qiluvchi qiymatlar oralig’i bilan farq qiladi. 
Butun sonlar
Toifa ko’rinishi Qabul qiladigan qiymatlar oralig’i
Kompyuter xotirasida egallagan 
hajmi
unsigned short int
0..65535
2 bayt
short int
–32768..32767
2 bayt
unsigned long int
0..42949667295
4 bayt
long int
–2147483648..2147483647
4 bayt
int (16 razryadli)
–32768..32767
2 bayt
int (32 razryadli)
–2147483648..2147483647
4 bayt
unsigned int (16 razryadli) 0..65535
2 bayt
unsigned int (32 razryadli) 0..42949667295
4 bayt
Haqiqiy sonlar 
Toifa ko’rinishi Qabul qiladigan qiymatlar oralig’i Kompyuter xotirasida egallagan 
hajmi
float
1.2YE–38..3.4YE38
4 bayt

---

double
2.2YE–308..1.8YE308
8 bayt
long double (32 razryadli) 3.4e-4932..-3.4e4932
10 bayt
 
Boshqa toifalar 
bool
true yoki false
1 bayt
char
0..255
1 bayt
void
2 yoki 4 
Har xil toifadagi o’zgaruvchilar kompyuter xotirasida turli hajmdagi baytlarni egallaydi. 
Xattoki bir toifadagi o’zgaruvchilar ham qaysi kompyuterda va qaysi operatsion sistemada 
ishlashiga qarab turli o’lchamdagi xotirani egallashi mumkin. C++ da ixtiyoriy toifadagi 
o’zgaruvchilarning o’lchamini sizeof funksiyasi orqali aniqlash mumkin. Bu funksiyani
o’zgarmasga, biror toifaga va o’zaruvchiga qo’llash mumkin.
O’zgaruvchilarning e’lon qilinishiga doir misollar: 
Int a=-5, A=15;
float abs=36.7, d; 
double kasr_son; 
bool b,t; 
char BELGI=‘@’; 
Kompyuter uchun tuzilgan algoritm ijrochisi-bu kompyuterdir. Biror dasturlash tilida 
yozilgan algoritm kodlashtirilgan oddiy ko’rsatmalar ketma-ketliliga o’tadi va mashina 
tomonidan avtomatik ravishda bajariladi. Metodik nuqtai–nazardan qaraganda algoritmning 
birinchi ijrochisi sifatida o’quvchi (talaba) o’zini tanlashi mumkin. O’quvchi tomonidan biror 
masalani yechish algoritmi tuzilganda bu algoritmning to’g’ri natija berishini tekshirish juda 
muhimdir. Buning yagona usuli o’quvchi tomonidan algoritmni turli boshlang’ich berilganlarda 
qadamma - qadam bajartirib (ijro etib) ko’rishidir. Algoritmni bajarish natijasida xatolar 
aniqlanadi va bartaraf etiladi. Ikkinchi tomonidan, masalani yechishga qiynalayotgan o’quvchi 
uchun tayyor algoritmni bajarish – masalani yechish yo’llarini tushunishga xizmat qiladi. 
Algoritmlarni shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish mumkin: 
- chiziqli algoritmlar; 
- tarmoqlanuvchi algoritmlar; 
- takrorlanuvchi yoki siklik algoritmlar; 
- ichma-ich joylashgan siklik algoritmlar; 
- rekurrent (rekursiv) algoritmlar; 
- takrorlanishlar soni oldindan noma’lum algoritmlar; 
- ketma-ket yaqinlashuvchi algoritmlar. 
Algoritmda amallar bajarilish tartibi navbat bilan, ketma-ket tarzda amalga oshsa − 
bunday algoritmga chiziqli algoritm deyiladi.
C++ tilida o’zgaruvchilarga qiymat berish yoki ifodalarni qiymatlash uchun “=” amalidan 
foydalaniladi. Uning sintaksisi quyidagicha: 
=;
O’zgaruvchilarga klaviaturadan qiymat kiritish va natijani ekranga chiqarish uchun mos 
ravishda “iostream.h” kutubxonasida joylashgan “cin” va “cout” oqimli o’qish vayozish 
funksiyalaridan foydalaniladi. Ularning sintaksislari quyidagicha: 
cin>>o’zgaruvchi; 
cout<O’zgaruvchilar soni nechta bo’lsa, “>>” (“get”), “<<” (“put”) amallari ham shuncha 
marta qo’llaniladi. 
Bulardan tashqari C++ tilida oqimdan formatli o’qish va yozishni amalga oshirishga 
mo’ljallangan funksiyalar ham mavjud. Quyida ular bilan tanishamiz. 
Bu funksiyalar − scanf() va printf()lar bo’lib, C tilidan vorislik bilan olingan. Ulardan 
foydalanish uchun «stdio.h» sarlavha faylini dasturga qo’shish kerak bo’ladi. 
Formatli o’qish funksiyasi scanf() quyidagi, 

---

int scanf (const char *[,…]);
prototipga ega. Formatlash satri −  belgilar satri bo’lib, u uchta toifaga bo’linadi: 
1. To’ldiruvchi belgilar — bu ‘bo’sh joy’, ‘\t’,’\n’ belgilari. Bu belgilar formatlash satridan 
o’qiladi, lekin o’zgaruvchilarda saqlanmaydi. 
2. To’ldiruvchi belgilardan farqli belgilar − bu ‘%’ belgisidan tashqari, qolgan barcha 
ASCII belgilari hisoblanadi. Bu belgilar ham formatlash satridan o’qiladi, lekin o’zgaruvchilarda 
saqlanmaydi. 
3. Format aniqlashtiruvchilar − oqim maydonidagi belgilarni ko’rib chiqish, o’qish va 
adresi bilan berilgan o’zgaruvchilar turiga mos ravishda almashtirish jarayonini boshqaradi. Har 
bir format aniqlashtiruvchisiga bitta o’zgaruvchi adresi mos kelishi kerak. Agar format 
aniqlashtiruvchilari soni o’zgaruvchilardan ko’p bo’lsa, natija qanday bo’lishini oldindan aytib 
bo’lmaydi. Aks holda, ya’ni o’zgaruvchilar soni ko’p bo’lsa, ortiqcha o’zgaruvchilar inobatga 
olinmaydi. 
Format aniqlashtiruvchisi quyidagi ko’rinishga ega: 
%[*][][F|N][h|1|L] 
Format aniqlashtiruvchisi ‘%’ belgisidan boshlanadi va undan keyin jadvalda keltirilgan 
shart yoki shart bo’lmagan komponentalar keladi: