9-modul finanslıq investiciya hám investitsion siyasat. Pul aylanısı, kredit hám bankler. Reja

Pul qatnasıqları hám onıń ámel qılıw nizamlıqları

Puldıń óz wazıypaların orınlaw processindegi bul to'xtovsiz háreketi pul mámilesi dep ataladı.
Jáhánda tariyxan qáliplesken hám de hár bir mámleket tárepinen nızamlı túrde bekkemlenip qoyılǵan pul mámilesiniń túrli sistemaları ámel etedi. Mámleket pul sistemasınıń zárúrli strukturalıq bólimleri tómendegilerden ibarat :
1) milliy pul birligi (swm, dollar, iena, funt sterling, marka hám t.b. );
2) naq pul mámilesinde nızamlı tólew quralı retinde ámel etiwshi qaǵaz, teńge hám kredit pullar sisteması ;
3) pul emissiyasi, yaǵnıy belgilengen nızamlı tártipte pulni mámilege shıǵarıw sisteması ;
4) pul mámilesin tártipke soluvchi mámleket keńseleri.
Pul mámilesi naq hám kredit pullar járdeminde ámelge asıriladı. Naq pul mámilesine bank biletlari hám metall teńgeler (pul belgileri) xızmet etedi. Naq pulsiz esaplar shekler, kredit kartochkaları, veksellar, akkreditivlar, tólew talapnamaları sıyaqlılar járdeminde ámelge asıriladı. Olardıń hámmesi pul agregati dep júritiledi. Mámilede ámeldegi bolǵan pul massası olardı (naq hám kredit pullardı ) qosıw jolı menen anıqlanadı.
Pul mámilesi ayriqsha nızamlarǵa tiykarlanǵan halda ámelge asıriladı. Onıń nızamlarınan eń áhmiyetlisi mámile ushın zárúr bolǵan pul muǵdarın anıqlaw hám soǵan muwapıq mámilege pul shıǵarıw bolıp tabıladı.
Mámileni támiyinlew ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı tómendegi faktorlarǵa baylanıslı :
1. Arnawlı bir dáwir dawamında satılıwı hám satıp alınıwı kerek bolǵan tovarlar summasına.
2. Pul birliginiń aylanıw tezligine.
3. Kredittıń rawajlanıwına, puldan tólew quralı wazıypasınan paydalanıwǵa da baylanıslı.
Kóbinese tovarlar qarızǵa (kreditga) satıladı hám olardıń haqi shártlesiwge muwapıq keyingi dáwirlerde tolıqnadı. Sonday eken, mámile ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı kredit muǵdarına muwapıq kemrek boladı. Ekinshi tárepden, bul dáwirde ilgeri kreditga sotilgan tovarlar haqini tólew waqtı baslanadı. Bul pul muǵdarına mútajlikti kópeytedi. Odan tısqarı házirgi waqıtta kóplegen aldı -sotdi processleri naq pulsiz, bir-birine bank arqalı pul ótkeriw jolı menen ámelge asıriladı. Biz olardı óz-ara esap -kitaplar dep ataymız.Usı jaǵdaylardı esapqa alǵanda, mámile ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı tómendegi formula boyınsha anıqlanadı :
,
Bul jerde:
P_m – arnawlı bir dáwirde mámile ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı ;;
T_b – satılıwı kerek bolǵan tovarlar summası (tovarlar muǵdarı x bahası ););
X_k – kreditke satılǵan tovarlar summasi;
X_t - Tólew múddeti kelgen tovarlar hám xızmetler hám de taǵı basqa tólewler summası;
O‘_x-k - naqd pulsız óz-ara esap-kitaplar;
A_t – pul aylanıw ezligi.
Mámile ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı pul mámilesi nızamın muǵdaran ańlatadı. Sebebi mámile ushın zárúr bolǵan pul muǵdarına salıstırǵanda mámilege kem pul shıǵarılsa, kóplegen xojalıqlarda pul etiwmasligi, normal jaǵdayda xojalıq júrgizip bolmay qalıw jaǵdayı júz beredi. YOki, kerisinshe, aylanbalı pul muǵdarı sotilayotgan tovarlar hám xızmetler summasına salıstırǵanda asıp ketiwi hám bunıń nátiyjesinde tovarlar menen támiyinlenbegen pultıń payda bolıwı pultıń qadrsizlanishi, yaǵnıy inflyasiyani ańlatadı.
Pul muǵdarına tásir etiwshi faktorlardı esapqa alıp, pul mámilesi nızamına tómendegishe anıqlama beriw múmkin: basqa sharayatlar ózgermay qalǵanda, arnawlı bir dáwirde mámile ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı satıwǵa shiǵarılatuǵın tovarlar bahası summasına tuwrı proporcional, pultıń aylanıw tezligine teris proporcional bolıp tabıladı.
Atap ótiw kerekki, pultıń hámme sistemaları ushın pul mámilesi nızamı ulıwma bolıp, usınıń menen birge altın hám qaǵaz pul mámilesi nızamlarınıń ayriqsha qásiyetleri hám bir-birinen ayırmashılıqları bar.
Mısalı, 1) altın pul mámilede bolǵanda :
a) artıqsha altın pul ǵáziynege tartinadi hám hár túrlı bezewler ushın paydalanıwǵa shiǵarıladı ;
b) tovarlar kólemi kóbeyip, mámile ushın qosımsha pul zárúr bolǵanda ǵáziyne degi altın pullar mámilege kiritiledi. SHu jol menen mámile ushın zárúr bolǵan altın pul muǵdarı óz-ózinen tártiplenedi.
2) Mámile ushın zárúr bolǵan altın pul muǵdarı tovarlar ma`nisiniń muǵdarına teris sáykeslikte, altındıń óz ma`nisine salıstırǵanda bolsa tuwrı sáykeslikte ózgeredi:
a) altın pul ma`nisi hám tovarlar kólemi ózgermegen táǵdirde tovarlar ma`nisi qansha tómen bolsa, mámile ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı da sonsha kem boladı. Eger tovarlar ma`nisi ózgermeytuǵına, pultıń muǵdarı tovarlar kóleminiń artıwına qaray oǵan proporcional túrde kópayadi;
b) eger tovarlar kólemi hám ma`nisi ózgermeydi, dep shama menen oylasak, mámile degi altın pul muǵdarı altındıń óz ma`nisine qaray ózgeredi, yaǵnıy onıń ma`nisi oshsa, pul muǵdarı azayadı, ma`nisi tómenlese, pul muǵdarı kópayadi.
Qaǵaz pul mámilesi nızamları altın pul mámilesinen parq etip, onı tómendegishe ańlatıw múmkin:
- qaǵaz pul qansha muǵdarda shıǵarılmasin, ol jaǵdayda belgilengen baha muǵdarı mámile ushın zárúr bolǵan altın pul muǵdarınıń ma`nisine teń boladı ;
- qaǵaz pultıń hár birliginde belgilengen baha muǵdarı mámile ushın zárúr bolǵan altın pul ma`nisiniń mámilege shıǵarılǵan qaǵaz pul muǵdarı qatnasına sáykes keledi.
Milliy ekonomikada mámlekettiń, kommerciya bankleri hám basqa finanslıq mákemelerdiń minnetlemeleri pul retinde paydalanadı. Pul operatsiyalarınıń tiykarǵı kópshilik bólegi naq pulsiz, shekler hám oǵan teńlestirilgen finanslıq aktivler járdeminde ámelge asıriladı. SHu sebepli aylanbalı pul muǵdarın esaplaw ushın M1... Mn pul agregatlari yamasa strukturalıq bólegi túsiniginen paydalanıladı. Barlıq pul agregatlari jıyındısı jalpı pul massası yamasa jalpı pul usınısın quraydı.
Biziń respublikamızda ulıwma pul muǵdarı tómendegi (quram ) lar tiykarında esaplanadı
:M0 – aylanıstaǵı naq (qaǵaz va metall) pullar.
M1 = M0 + xalıqtıń ámeldegi esap betalaridagi pul qaldıqları, kárxanalardıń esap betalaridagi pul qarjları, banklerdegi talap qılıp alıw múmkin bolǵan pul amanatları.
M2 = M1 + kommerciya banklaridagi múddetli amanatlar hám fond esap betalaridagi pullar, qánigelestirilgen finanslıq mákemeler degi depozitlar hám basqa aktivler. Usı agregat quramına kiretuǵın pul qarjıların tikkeley bir shaxstan basqa birine ótkeriw hám de ayırbaslaw pitimlerinde paydalanıw múmkin emes. Olar tiykarlanıp jiynaw quralı wazıypasın atqaradılar.
M3 = M2 + bank sertifikatlari + aniq maqsetli zayom obligatsiyalari + mámleket zayom obligatsiyalari + ǵazna májbúriyatları.
Bunnan usıdan ayqın boladı, pul massasınıń hár bir bólek agregati óziniń likvidligi dárejesine kóre parıq etedi. Likvidlik - bul túrli aktivlerdiń óz ma`nisin joǵatmastán (yaǵnıy eń kem ǵárejetler tiykarında ) tezlik menen naq aqshaǵa sheńber alıw qábileti bolıp tabıladı. Pullar (metall teńge hám qaǵaz pullar ) eń joqarı likvidlikka iye boladı. Klient ózi qálegen waqtında alıwı múmkin bolǵan bank esap betalaridagi pul amanatları da likvidli esaplanadı. Pul massası quramına tólew quralı wazıypasın orınlaw uqıpı tómenlew bolǵan aktivler qosılıp barıwı menen, olardıń likvidlik dárejesi de tómenlep baradı.
Naq pullar rawajlanǵan bazar ekonomikası mámleketlerinde ulıwma pul massasınıń 9 -10 payızın, bazar ekonomikasına ótip atırǵan ǵárezsiz óz ara doslıq mámleketlerinde 35-40 protsentti quraydı.
Pul bazarı - bul mámleket degi pul muǵdarı hám de procent stavkasınıń túrli dárejelerinde pul qarjılarına bolǵan talap hám pul usınısınıń óz-ara qatnasın ańlatiwshı mexanizm.
Pul usınısı tiykarlanıp Oraylıq bank tárepinen tártipke solinsada, ol ekonomika daǵı barlıq usınıstı qamtıp ololmaydi. CHunki, bul processga úy xojalıǵı hatti-háreketi hám de kommerciya bankleriniń siyasatı da tásir kórsetedi.
Kommerciya bankleri óz ixtiyorlarida bolǵan aktivleri esabına jańa pullardı payda etisleri, yaǵnıy olardı bank krediti retinde klientlerine beriwleri múmkin. Tuwrı, olardıń bul xızmetleri Oraylıq bank tárepinen ornatiluvchi májburiy rezerv normaları arqalı sheklenedi. YA'ni, kommerciya banki óziniń ámeldegi ǵárejetlerin orawı hám de klientler tárepinen kreditler qaytarılmasligi qáwpiniń aldın alıw maqsetinde málim muǵdardaǵı pul qarjıların rezerv retinde saqlawı kerek. Aktivlerdiń qalǵan bólegi bolsa mámilege shıǵarılıp, ol málim múddetten keyin taǵı bankke qaytıwı hám de, májburiy rezerv normaınan awısıq bólegi taǵı mámilege shıǵarılıwı múmkin. To'xtovsiz túrde tákirarlanıwshı bul process pul usınısı mul'tiplikatori yamasa bank mul'tiplikatori dep ataladı. Pul usınısı mul'tiplikatori - bul banktegi pul depozitlari qosımsha túrde ósińki kóleminiń májburiy rezervlar qosımsha kólemine qatnası bolıp, pul qarjılarınıń bir birlikke kóbeyiwi ekonomika daǵı pul usınısınıń qanshaǵa artıwın kórsetedi
: ,
Bul jerde:
m – pul usınıs multiplikatori koeffitsienti;
M_s - Banktegi pul depozitlaritıń qosımsha túrde ósińki kólemi;
R - majburiy rezerver postiche kólemi;
r – majburiy rezerver procenttegi muǵdarı.
Pul usınısı kóp tárepten inflyasiya processlerine de tásir kórsetedi. «Inflyasiya» termini (latınsha inflation - ısıp ketiw, kengaymoq) dáslepki bara SHimoliy Amerikada 1861-1865 jıllardaǵı puqaralar urısı dáwirinde qollanilib, mámilede qaǵaz pullardıń asa kóbeyip ketiwin ańlatpalaǵan edi. Ekonomikalıq ádebiyatlarda bolsa bul termin XX asirde, birinshi jáhán urısınan keyin keń tarqaldı.
Inflyasiya dep pul mámilesi nızamları aynıwı menen baylanıslı halda qaǵaz pullardıń qadrsizlanishiga aytıladı.
Bul erda qaǵaz pul muǵdarınıń salıstırǵanda artıp ketib, onıń qadrsizlanishiga pultıń artıqsha emissiya etiliwi, pul emissiyasi ózgermeytuǵınnan, onıń aylanıw tezliginiń asıwı, aylanbadaǵı pul muǵdarı ózgermeytuǵına da tavar islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw kóleminiń azayıp ketiwi, tovarlar hám xızmetler social ma`nisiniń hám, sonlıqtan, bahasınıń tómenlewi hám aqır-aqıbetde, pul ma`nisiniń tómenlewi sıyaqlı faktorlar tásir etedi.
Qaǵaz pullar inflyasiyaga dus kelgende úsh qıylı zatqa salıstırǵanda qadrsizlanadi:
1) altınǵa salıstırǵanda - bul altındıń qaǵaz pullarda bazar bahasınıń asıwında óz ańlatpasın tabadı ;
2) tovarlarǵa salıstırǵanda - bul tovarlar bahasınıń asıwında óz ańlatpasın tabadı ;
3) sabırlı sırt el valyutalarına salıstırǵanda - bul sırt el valyutalarına salıstırǵanda milliy pul stuldıń túsip ketiwinde óz ańlatpasın tabadı. Inflyasiya baha indeksi járdeminde bazis dáwir salıstırǵanda olshenedi. Bahalar indeksi bolsa ámeldegi dáwirdegi tutınıw bahaların bazis dáwirdegi tutınıw bahalarına qatnası arqalı anıqlanadı :
,
Bul jerde :
NI – baha indeksi;
TN_j –aǵımdaǵı tutını tovarları qunı;
TN_b - bazis dáwirindegi tovarlar quni
Bahalar ózgeriwin esapqa alıw qamroviga kóre bahalar indeksiniń tómendegi túrlerin esaplaw múmkin:
- tutınıw bahaları indeksi;
- kótere bahalar indeksi;
- bahalar indeksi - YAIM deflyatori;
- kirip hám import bahalar indeksi.
Bahalar indeksinen paydalanǵan halda inflyasiya pátin (IS) tómendegi formula arqalı anıqlaw múmkin: .

Kelip shıǵıw sebepleri hám ósiw pátlerine qaray, inflyasiyatıń bir qansha túrlerin parıqlaw múmkin.

1. Talap inflyasiyasi. Baha dárejesiniń dástúriy ózgeriwi jámi talap artıqmashlıǵı menen tusintiriledi. Ekonomikanıń islep shıǵarıw tarawı ónimdiń real kólemin kópaytirib, artıqsha talaptı qandira almaydı. CHunki barlıq ámeldegi resurslar tolıq paydalanılǵan boladı. SHu sebepli bul artıqsha talap bahanıń asıwına alıp keledi hám talap inflyasiyasini keltirip shıǵaradı. Talap inflyasiyasini tómendegi sızılma arqalı da anıqlama beriw múmkin (2-shizma).Sizilmadan usıdan ayqın boladı, ekonomika daǵı pul kóleminiń kóbeyiwi qısqa múddet ishinde jalpı talaptı AD1 den AD2 ge jılısıwına alıp keledi. Eger bul waqıtta ekonomikanıń jaǵdayı jalpı usınıs iymek sızig'itıń aralıq (2) yamasa tik (klassik) (3) kesindisine uyqas kelse, bul baha dárejesiniń ósiwine, yaǵnıy talap inflyasiyasitıń júz beriwine alıp keledi..


Baha
dárejesi AS 3
P₂